Ons Erfdeel. Jaargang 20

Hermans presenteert Multatuli in snapshots.

Willem Frederik Hermans heeft het in zijn met illustraties doorschoten maxi-boek De raadselachtige Multatuli gewaagd als zoveelste Nederlandstalige auteur zich met Multatuli te meten. Het betekent het beklimmen van een monument, want al bestaat er tot op de dag van vandaag geen volledige Multatuli-biografie en al gaat er nog altijd geen jaar voorbij of Multatuli-specialisten dragen nieuwe en nieuw belichte feiten aan met betrekking tot zijn veelbewogen leven van Oostindisch ambtenaar en

[p. 456]

Multatuli.

schrijver van Europees formaat, de legende heeft nu eenmaal allang Multatuli tot de beroemdste schrijver van de lage landen gemaakt. Een schrijver wiens doen en laten ook nog altijd een verbeten geredetwist tussen de hem meer en de hem minder verknochte uitleggers wekt; en wie kijkt dan niet graag toe of zo'n klauterpartij als die van Hermans mogelijk niet uitloopt op een val in de slangekuil.

Aan het geredetwist heeft Hermans inmiddels alweer omstandig meegedaan. De recensent die zijn Multatuli-boek niet met lof omlijstte kreeg lik op stuk, o.a. van Hermans' alter ego, de zich Age Bijkaart noemende feuilletonist van het Amsterdamse dagblad Het Parool, die in deze krant elke zaterdag als Parijs' berichtgever mag paraderen tussen allerlei andere prietpraters door die er hun overvolle zielen in uitstorten. Dit kinderachtig schuilevinkje spelen om een verzonnen Bijkaart de kritiek van de net weer 's ontmoette Hermans te laten spuien, moet dan maar in de Multatuli-polemiek worden bijgeschreven als alweer een bewijs dat de volwassenheid niet Hermans' sterkste kant is. Maar al evenmin is er een echte verheldering van het beeld van Multatuli mee geleverd. Hermans kan niet polemiseren. Hij kan alleen schoolmeesterachtig vitten over futiliteiten, sarkastisch in de hoek trappen, kleinerend spotten en ronduit lasteren, zonder ook maar één ogenblik de waarde van het argument van de tegenstander te willen afwegen; nog gezwegen van die van de tegenstander persoonlijk. Het toontje waarop hij het pleegt te doen is op zichzelf al ontmoedigend voor een tegenstander met karakter en nog misselijkmakend ook voor de lezer van smaak. Deze volstrekt onvruchtbare nasleep van zijn Multatuli-boek sinjaleer ik daarom hier alleen maar, hoewel ik door ongewilde fisieke omstandigheden deze bespreking later heb moeten schrijven dan was beraamd en die hele napruttelarij wel zo ongeveer onder ogen heb gehad.

Belangrijker is de vraag wat Hermans met zijn boek zelf heeft bijgedragen aan het beeld van Multatuli dat zowel de specialist als de doorsnee-lezer totnutoe hadden. De titel met de karakteristiek raadselachtig suggereert dat er heel wat te ontraadselen valt, maar wie het boek uit heeft en niet van de Multatuli-literatuur onkundig is, is er nauwelijks wijzer door geworden. Hermans mag zeggen dat dit ook niet zijn bedoeling was en dat hij Multatuli met al zijn raadselachtigheid alleen als zodanig heeft willen presenteren, maar dan dringt zich de vraag naar het waarom des te meer op. Wilde Hermans de common reader nu 's volgens het fotografische procédé van elkaar snel afwisselende snapshots, en gezien de vele illustraties naast het uit fragmenten opgebouwde verhaal mag het zowel letterlijk als figuurlijk zo worden genoemd, nader tot Multatuli brengen? Het zou de onderneming waard kunnen zijn. Maar dan mag die in te wijden lezer toch wel op de hoogte worden gesteld van wat de literatuur over Multatuli nu bijna 90 jaar na zijn dood heeft opgeleverd en wat gezien de nastroom van polemieken de Multatuli-problematiek vandaag inhoudt. Wie zich nu als voorlichter aandient hééft dat te doen, wil hij niet de schoolmeester, c.q. leraar, lektor, hoogleraar spelen die met het air van de studieuze ontdekker alleen maar andermans kost nakauwt. Hermans noemt behalve via een paar denigrerende terzijdes, niets van die problematiek en nauwelijks degenen die soms na veel bronnenonderzoek facetten van Multatuli hebben belicht. Niettemin ziet elke kenner van de Multatuli-literatuur dat hij vrijwel alles wat hij ten beste geeft betrokken heeft bij die anderen, die hij dan als hij ze noemt nog met dédain terechtwijst ook. Hij heeft met zijn flitsgewijze weergave van Multatuli's leven een handig in elkaar gezet boekwerk geleverd, waarvan de vaak puntige formuleringen best te waarderen zijn en soms instemming uitlokken. Toch blijft het kompilatiewerk. En behalve dat het plukken en pluizen uit de boekenkasten hier unfair is weggestopt, is het ook niet met een al te grote kennis van zaken gedaan, vooral wat betreft de aangelegenheden rondom Multatulis geruchtmakende optreden als assistent-resident van de afdeling Lebak in de Westjavaanse residentie Bantam in het 19e eeuwse Nederlands-Oostindië.

Voor Hermans is die Lebak-affaire, dus het ontslag van Multatuli, of beter van Eduard Douwes Dekker, uit zijn funktie nadat hij een knevelende en zijn macht misbruikende regent had aangeklaagd, een kwestie van stelligheden. Hoewel de officiële dokumenten hierover, die nu in een deel van Multatuli's verzameld werk met titel en jota beschikbaar zijn, blijft voor elk zinnig mens de interpretatie van dit alles moeilijk. De specialist in de Oostindische literatuur en geschiedenis R. Nieuwenhuys heeft uitvoerig betoogd dat Multatuli te weinig van de lands- en volksgebruiken wist en zozeer blijk gaf van miskenning van de adat, of het ongeschreven

[p. 457]

rechtsbesef van de inheemse gemeenschap, dat zijn chef de resident zijn voorgestelde procedure kon volgen noch billijken. Hermans maakt zich hier met een onwaardige sneer van de hele Nieuwenhuys af (die elders nog wel al Hermans' gal op zijn brood gesmeerd kreeg), poneert dat Multatuli's kennis van de adat niets met het geval te maken heeft, konkludeert en passant ‘dat Douwes Dekker in de werkelijke Lebak-zaak gehandeld heeft op een manier die een smeriger zaak waardig zou zijn geweest’ en besluit alsof het Westeuropees paragrafenland van Thorbecke en de Oostaziatische archipel van traditionele vorsten- en regentengeslachten vergelijkbare grootheden zijn, met de volstrekt onzinnige uitspraak: ‘Als een Nederlandse burgemeester maar een deel zou hebben misdreven van wat de regent misdreef, zou hij niet alleen ontslagen zijn, maar ook vele jaren in de gevangenis hebben moeten doorbrengen.’

Met betrekking tot de toenmalige Gouverneur-Generaal Duymaer van Twist en de eerdergenoemde resident Brest van Kempen, weet Hermans alweer met stelligheid te vertellen wat Multatuli nooit heeft gedacht, nl. ‘dat Van Twist Brest van Kempen zou overplaatsen en de regent toch gevangen laten nemen’. Kan Hermans gedachten lezen en dan van meer dan een eeuw terug? Heeft hij niet 's goed de befaamde ontwerpbrief van Multatuli aan diezelfde Van Twist gelezen die Du Perron voor het eerst in zijn Man van Lebak openbaar heeft gemaakt en waaruit kan worden verondersteld dat Multatuli misschien wel degelijk op zo'n ontslag van zijn chef heeft gerekend en er mogelijk, met het doel zelf orde op zaken te kunnen stellen, zijn taktiek op heeft afgesteld?

Wat Hermans over de ingewikkelde zaak-Lebak zegt zijn goedkope dooddoeners. Zoals het ook goedkoop is dat hij in zijn boek (en alweer elders) nog 's Nieuwenhuys in de hoek zet omdat deze had geschreven dat de Raad van Indië destijds had geadviseerd Multatuli te ontslaan, terwijl in werkelijkheid die raad alleen had voorgesteld hem te ontheffen van zijn assistent-residentschap van Lebak. Het ontslag had Multatuli dan, na zijn overplaatsing naar een ander ressort van de G.G. te hebben vernomen, zelf gevraagd. Ook hier doet Hermans' opgeheven schoolmeesterswijsvinger weinig ter zake. Letterlijk had de Raad van Indië voorgesteld de te voortvarend en ondisciplinair optredende assistent-resident ‘als ongeschikt voor die betrekking van derzelver verdere vervulling eervol te ontheffen’, waaronder Van Twist toen eigenhandig schreef dat ‘de proef kan worden genomen of hij niet na ernstige teregtwijzing en waarschuwing voor het binnenlandsch bestuur kan worden behouden.’ Welnu, het moet toch duidelijk zijn dat de Raad van Indië Multatuli wilde verwijderen uit het Indische bestuurskorps en zich daarbij niet over het ambtenaarschap sec uitsprak, maar dat de G.G. hem ook als bestuursambtenaar wilde handhaven. Zowel in de ambtelijke als in de omgangstaal heet dit nog altijd ontslag.

In de manier waarop Hermans zijn panoptikum hanteert, valt er meer aan irritants aan te wijzen. Hij mag wat mij betreft om zijn verhaal leesbaarder te maken lektuurverwijzingen en ander bewijsmateriaal grotendeels achterwege laten, maar dan moet hij, wil hij geloofwaardig zijn wel met argumenten overtuigen. Ik lees bij hem bijvoorbeeld dat ‘aangenomen’ mag worden dat de jonge Eduard Douwes Dekker vroeg gespeend werd, dat ‘men’ op de lagere school zich zorgen ‘schijnt’ te hebben gemaakt over zijn verstand, de ‘galoofd’ mag worden dat hij al vroeg blijk gaf van impulsief medelijden, dat ‘men’ het ervoor houdt

W.F. Hermans (links).

dat hij met betrekking tot een later kastekort als Indische ambtenaar onschuldig was (zonder de aan dit geval gewijde studie van Stuiveling te noemen), dat ten aanzien van Multatuli's huwelijk mag worden ‘aangenomen’ dat het gelukkig was, enzovoort. Zo overdondert de schoolmeester zijn klas, maar ook daar wordt het niet overal meer voor zoete koek geslikt.

Naast die hinderlijke vaagheid is weer de stelligheid van uitspraken over zaken waarvan Hermans veel te weinig weet, ronduit ridikuul. Een zin als ‘De Javanen vereerden de regenten zoals de meerderheid van de Russen hun tsaren aanbaden en later Stalin zouden aanbidden’, slaat nergens op, noch op een Javaanse noch op een Russische werkelijkheid. Dat die regenten de helft van de rijstoogst in beslag namen om daarmee de landrente te betalen, kan hoogstens in die hele korte periode van het Engelse tussenbestuur onder Raffles in het begin van de vorige eeuw hebben plaatsgevonden. Van het zg. Cultuurstelsel zeggen dat het een sisteem was waarbij de Nederlandse overheid bepaalde welke produkten de bevolking moest verbouwen en in

[p. 458]

welke hoeveelheid, is onjuist, want het ging om het leveren van heel bepaalde produkten en dan nog lang niet overal in die duizenden eilanden omvattende Indische archipel. En evenmin kregen ‘de’ Nederlandse ambtenaren en ‘de’ inheemse regenten onder dat 19e eeuwse stelsel cultuuremolumenten, want dit bestond alweer alleen in bepaalde streken.

Het boek in kwestie zit bovendien nog vol slordigheden die vergefelijk zouden zijn als het niet om Hermans ging, die elke slip of the pen van een ander als een kompleet déraillement aan de kaak pleegt te stellen. Hermans laat op de mededeling dat terug in Nederland, Duymaer van Twist o.a. van 1865-'81 een zetel in de Eerste Kamer bezette, volgen: ‘Hoe Multatuli hem ook uitschold, wat Multatuli ook over hem beweerde, het was klaarblijkelijk voor de (rillende?) kiezers geen reden niet meer te stemmen op Van Twist.’ Terwijl tot op vandaag nog nooit een kiezer zijn stem heeft mogen uitbrengen voor die door de provinciale staten gekozen Eerste Kamer. Fout is ook Hermans' bewering dat de nu zo gebruikelijke naam Indonesiër is uitgevonden door de Nederlandse orientalist Kern, terwijl het in werkelijkheid de Duitse etnoloog Adolf Bastian is geweest. Conrad Busken Huet die na het neerleggen van zijn predikantschap een tijdlang een ondergeschikte redakteurspositie had bij de Opregte Haarlemsche Courant, wordt door H. tot hoofdredakteur van het blad geproklameerd, wat bewijst dat hij noch een van de aan Huet gewijde biografieën heeft gelezen noch diens brieven. Maar deze erudiete en om zijn inzichten nog altijd leesbare Huet wordt door de overgrote Hermans wel neergeduwd tot ‘de kampioen overschrijver van dat tijdperk’ en heet bij hem even vilein als onwaar ook nog ‘een fidele regeringsspion’ zonder toelichting waar dit op zou kunnen slaan. Zoals Hermans van de simpatieke en karaktervolle Potgieter, die het gezin-Multatuli met raad en daad heeft geholpen alleen weet te zeggen dat in de ogen van deze, brave sukkel Multatuli ‘nooit veel anders dan een herrieschopper is geweest’. Potgieter en Huet kunnen tegen een stootje, maar de man die zich opblaast tot kampioen in het denigreren, valt zich hiermee de allerlelijkste builen bij lezers met enig oog voor formaat.

Ik passeer kleinere fouten en slordigheden (iemand vertaalt bij H. een boekje uit ‘het Amerikaans’!). Alleen moet ik met enige toelichting protesteren als Hermans zijn Gulliver-en-de-dwergen-procédé toepast op Du Perron. In de jaren 30 deed deze met zijn halve biografie De man van Lebak wat Hermans nooit zou kunnen: een door vriendschap, medegevoel en vereenzelvigingsdrang geschreven apologie leveren die Multatuli moest zuiveren van alle aantijgingen en bezwadderingen waarmee tegenstanders en betweters hem zo'n driekwart eeuw lang aan het oog van een onwetend Nederlands publiek hadden onttrokken. Een deel van Hermans' kennis van zaken is uit deze bron afkomstig, al kan hij er niet royaal voor uitkomen. Wat hij wel kan is omstandig ingaan op de meest bijkomstige van Du Perrons Multatuli-geschriften, diens brochure Multatuli en de luizen, die werd geschreven ter bestrijding van konklusies uit een boek van Multatuli's schoondochter, dat aan het eind der jaren 30 verscheen nadat haar man in diverse publikaties in een kwalijk licht was gesteld. Hermans gaat ook hier tewerk op een wijze die hij eveneens graag elders toepast: plotseling paraderen als kampioen-verdediger van de een of andere bijkomstige figuur voor wie hij medelijden akteert; in dit geval de eerzame weduwe van Douwes Dekker jr. die op een onverdragelijke manier door het slijk is gehaald. Bij de anders niet van venijnige polemieken afkerige Hermans wordt de toen gevoerde polemiek over de persoon van Eduard Douwes Dekker door hem nu vol deernis een van de beschamendste genoemd die er ooit in de Nederlandse zijn gevoerd over een beschamend onderwerp. En van Du Perrons aandeel hierin heet het: ‘Daarop richtte E. du Perron zich in een 70 dichtbedrukte pagina's tellende brochure tegen de schoondochter van zijn hoogvereerde schrijver, zonder in staat te zijn ook maar een enkele leugen of vergissing van belang in haar boek aan te wijzen. Multatuli en de Luizen heette dat boekje. Kon het eleganter? Een kleingeestig werkje, zeer krachteloos’.

Hermans geeft alweer blijk bar slecht te hebben gelezen. Of te willen hebben lezen, want ook Du Perron moest blijkbaar in de verdoemhoek. Ik herinner er de geduldige lezer maar even aan dat de titel van Du Perrons brochure een toespeling is op die van het boek Multatuli-wespen uit 1888 van Veritas alias Marie Anderson en dat hij in De man van Lebak had geschreven tegenover de inzichten van het soort toen al gesinjaleerde knagende ‘wespen’ geen andere reaktie in zichzelf te kunnen voelen dan ze dood te willen slaan. Met zijn luizen bedoelde hij de bladluizen die naast de wind zelfs de hoogste boom belagen. Hij rekent er ‘de schoondochters’ (meervoud, Hermans) en de ‘de Kocken’ toe (jhr. De Kock was destijds een ekstreem bestrijder van Multatuli) en zegt dan nog nadrukkelijk dat het hem allang niet meer ging om die ene lijfelijke schoondochter in persoon, die even tevoren De waarheid over Multatuli en zijn gezin - de titel van haar boek - had onthuld, maar om de wrekende schoondochters als soortnaam. En Du Perron had nog zoveel gevoel voor recht-

[p. 459]

vaardigheid en beschikte over zoveel ridderlijkheid dat hij tegenover het oordeel van de Vlaming dr. Julius Pée in diens boek Multatuli en de zijnen onmogelijk het recht van Multatuli's zoon kon betwijfelen om zijn vader te haten. Hij herroept dan ook wat hij Pée in dit opzicht mocht hebben nagepraat. Zelfs korrigeert hij zijn vriend Ter Braak (ook al door Hermans platgedrukt als niet meer dan ‘boekbespreker van het dagblad Het vaderland’) die deze zoon een raté had genoemd; en van de schoondochter konstateert hij niet alleen dat het haar in haar boek ongetwijfeld gelukt is haar echtgenoot voor het grootste deel te rehabiliteren, maar hij noemt ook ronduit haar bereikte resultaat ‘kranig’. En dat noemt Hermans, na zijn verkleinen vervalsingsmachientje in werking te hebben gesteld, op zijn beurt kleingeestig!

Gul biedt Hermans mij in dit verband nog een ekstra kans om zijn verschuifprocédé te sinjaleren. Want wat schrijft de guit na Du Perron om zijn kleingeestigheid te hebben gekapitteld? ‘Toch, nog in 1970, dertig jaar later, zou ene heer Veenstra, die als wetenschappelijk ambtenaar in dienst is van de Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek om de correspondentie van Du Perron uit te geven, geestdriftig roepen dat de brochure was geschreven “met een bij wijze van karwats gebruikte pen”. Het denkbeeld een oude dame van 69 jaar af te rossen met een karwats, moet zinneprikkelend en benevelend op de langzamerhand even oude meneer Veenstra hebben gewerkt:’

Tjonge ja, die zit. ‘Ene heer’ is al zo hoogst origineel voor het met dédain ten tonele voeren van iemand. En dan zo ter zake het dienstverband van de persoon in kwestie vermelden, dat overigens drie jaar nadat de geinkrimineerde passage was geschreven werd aangegaan, is ook al zo'n vriendelijk suggestietje over een toch wel bedenkelijke werkverschaffing door de overheid aan rare klanten. En bij een neutraal gehanteerde karakteristiek geestdrift verzinnen en in plaats van de onpersoonlijke soort waar het bij het striemen met die karwats overduidelijk om gaat, een hulpeloos oud dametje tevoorschijn te toveren, kompleteert de onzinnige ‘afrekening’ waar Hermans zich zo'n kraan in acht. Met dan nog een volstrekte minachting voor de door hem misleide lezer, die bij dit alles nog wel 's wil applaudisseren als hij niet het postuur heeft om over Hermans schouders heen te kijken. Ach ja, die mislukte universitaire docent uit Groningen, die jarenlang zonder ervoor te werken zich uit de staatsruif tegoed deed en nu als derderangs dagbladfeuilletonist de kost moet verdienen... stop, zo goedkoop is het om op het nivo van Hermans van repliek te dienen.

Er is een konklusie in zijn boek ten aanzien van Multatuli, die te onthullend is om tenslotte nog niet even aan te halen. Hermans zegt van hem dat hij er een goed voorbeeld van is hoe onder een demokratisch bestel ekscentrieke mensen enerzijds in betrekkelijke vrijheid kunnen rondlopen en publiceren, maar anderzijds in het publieke leven geen been aan de grond krijgen. Het kan met het knipoogje van een pro domo worden gelezen en wie voor ekscentriek nog geniaal substitueert, stuit gemakkelijk op de titel die Hermans het best aan zijn praatje-metplaatjes had kunnen meegeven: Multatuli en ik. Want verhuld loopt door procédé en betoog de teneur heen dat een klein land zijn grote mannen nooit naar waarde schat en geldt dit dan ook niet voor de - net als Busken Huet! - naar Parijs uitgeweken Voormalige universitaire docent en ongenadig ontmaskerende schrijver, die in beide kwaliteiten door zijn omgeving werd miskend?

Goed, Hermans heeft zijn bewonderaars en zij, meestal de halfintellektuelen, zullen het nodige van hun gading vinden in zijn ondanks de tekortkomingen beslist heel leesbare Multatuliboek. Het mag met zijn goudkleurige omslag een uiterlijk hebben waar ik van gruw en nog het uitzonderlijke grote formaat ook waar elke rechtzinnige boekenkast van kreunt, maar het is mee door de rijke verzameling foto's, die de kollektie uit de Multatuli-bloemlezing van Heideland van enkele jaren geleden nog overtreft, het lezen zowel als bekijken waard voor wie de fijnere knepen van Multatuli's werk en optreden bijzaak zijn.

J.H.W. Veenstra, Slenaken.

W.F. Hermans, De raadselachtige Multatuli, Boelen Uitgevers, Amsterdam, 1976.