Ons Erfdeel. Jaargang 20

Engel met een verbrand gezicht: De poëzie van Rodenko.

Toen Paul Rodenko in 1976 stierf, was hij met twee publikaties teruggekomen uit de vergetelheid waarin hij jarenlang weggezonken leek. Zijn verzamelde gedichten waren verschenen onder de titel Orensnijder tulpensnijder en in de essaybundel Op het twijgje der indigestie had hij oude en nieuwe beschouwingen over literatuur bij elkaar gebracht. Zijn plotselinge dood haalde een streep door een groot nieuw werk dat hij had opgezet: een studie over de evolutie van de moderne poëzie in de 19e en 20e eeuw. Zijn grote belezenheid en zijn uitgebreide talenkennis (Frans, Engels, Duits, Russisch, Pools, Spaans, Italiaans) maakten hem tot autoriteit-bij-uitnemendheid op dit gebied.

Rodenko werd geboren in Den Haag in 1920. Zijn vader was een Rus en Paul Rodenko bracht een deel van zijn jeugd door in Letland en in Duitsland. Die Russische vader bracht hem liefde voor poëzie bij, voor de Russische vooral. Gedichten begon hij al te schrijven toen hij in Den Haag op het gymnasium zat en in de oorlogsjaren publiceerde hij poëzie in een illegaal blad.

In 1945 werd Rodenko medewerker aan het literaire tijdschrift Columbus, een blad dat hooggestemde beschouwingen kombineerde met al te veel slechte poëzie. Rodenko's artikelen in Columbus werden vanuit Parijs geschreven en ze laten zien dat hij in de internationale moderne literatuur goed thuis was. Hij had al jong bewondering opgevat voor Rimbaud, Mallarmé, Lautréamont, de surrealisten en de dadaïsten.

In het eerste nummer van Columbus (oktober 1945) stond een gedicht van Paul Rodenko, dat ook in zijn verzamelbundel is terug te vinden. Het is Wandeling:

De dag is groot en traag
en van een oud geslacht
maar ergens ligt de nacht
in hinderlaag

verlaat en afgezakt
lijkt nu ons gaan door stille straten
de huizen staan verpakt
als koffers in dépôt
het groene van een kaktus is alleengelaten
Geen spiegels schragen onze gang
de ruiten zijn verdekt en blind

[p. 453]

 

je hand ligt als een schaakstuk in mijn hand

 

ver drenst het huilen van een kind

 

je mond beweegt verschrikt

 

je woorden wapperen

 

als witte hemden in de wind

 

 

 

Hoe komt het kluwen van de zon ontward

 

wie heeft de tegels uitverteld

 

de angsten van het hart

 

zijn salamanders

 

 

 

Het uur blijft stom

 

waarom waarom

 

zijn alle dingen anders?

Dit vroege gedicht van Rodenko bevat al veel van de kenmerken en kwaliteiten die bij zijn poëzie horen. De formulering is verrassend, onverwacht, maar wekt ook een indruk van zorgvuldigheid en nauwkeurigheid; de beeldspraak is helder. Het is duidelijk dat de beelden die Rodenko kiest uit een surrealistische sfeer komen (‘je woorden wapperen’, ‘het kluwen van de zon’) en daarbij hoort ook de stemming van angst en dreiging die uit dit gedicht spreekt. Er is een fatale vervreemding ontstaan tussen de twee geliefden die de personages in het gedicht zijn en de dingen die hen omringen. Zelfs eigen gevoelens (‘de angsten van het hart’) komen als salamanders, nachtelijke dieren, buiten de persoon te staan, en daar past het bij dat de huizen ontoegankelijk zijn geworden, erbij staan alsof ze zo dadelijk naar elders getransporteerd kunnen worden, maar nu nergens bij horen. De dingen zijn ontoegankelijk en de mens is daardoor voorgoed een buitenstaander.

Rodenko kwam in de 2e jaargang in de redaktie van Columbus. Daarnaast publiceerde hij in andere bladen, bijv. Criterium waarin zijn trage gedicht De dichter werd opgenomen. Dat wekte de spotzucht op van de redaktie van Podium, die het eerste deel van De dichter in de aflevering van december 1946 opnieuw afdrukte in de polemische rubriek ‘De proppenschieter’, met ernaast van ‘Michaël Rozwetso’ een persiflage, die wel van de hand van Fokke Sierksma zal zijn geweest. Deze had zich al vaker afgezet tegen estetische en retorische uitwassen bij jonge Nederlandse dichters en Rodenko's gedicht heeft ongetwijfeld retorische kanten. De persiflage was zeker niet dodelijk; Rodenko's vers handhaafde zich er gemakkelijk naast, want retoriek is niet altijd verwerpelijk. In een later nummer van dezelfde 3e jaargang van Podium werd de fusie met Columbus aangekondigd en daardoor kwam Rodenko in 1947 in de redaktie van Podium te zitten. Hij publiceerde gedichten en essays in het blad en polemiseerde onvermoeibaar met zijn mederedakteur Fokke Sierksma (zulke inwendige polemieken waren karakteristiek voor Podium en maken het blad ook achteraf tot een van de interessantste na-oorlog-se literaire tijdschriften). In een van zijn eerste essays in Podium maakte Rodenko duidelijk dat de Nederlandse poëzie tenminste één belangrijk modern dichter had, namelijk Gerrit Achterberg. De ontdekking van Achterberg had voor Rodenko zelf tot gevolg, dat hij oog kreeg voor de modernisering van de Nederlandse poëzie die zich heel geleidelijk begon af te tekenen. Het zal zeker zijn invloed zijn geweest waardoor Podium voor nieuwe dichters open kwam te staan: in de 5e jaargang publiceerden Sybren Polet, Hans Andreus, Simon Vinkenoog, Hugo Claus er hun gedichten. Voor Rodenko was daarmee het isolement doorbroken waarin hij zich voelde als Nederlands dichter die veel meer door de moderne Europese poëzie vanaf Rimbaud was beïnvloed dan door de Nederlandse dichterlijke traditie. In essays en kritieken verdedigde hij de poëzie van de dichters die al spoedig onder de noemer ‘eksperimentelen’ beroemd en berucht werden. Een echte woordvoerder van deze groep werd hij niet, eerder een kritische begeleider. De eksperimentelen vormden ook niet een groep die door een programma gedreven werd, zoals bijv. de Tachtigers dat wel min of meer waren.

In 1954 verscheen van Rodenko de bekende bloemlezing Nieuwe griffels schone leien, waarin hij de nieuwe dichters, zichzelf inbegrepen, een achtergrond gaf in de moderne Nederlandse poëzie vanaf Gorter en Gezelle en ze in verband bracht met de Europese avant-garde vanaf Rimbaud en Mallarmé.

Naast al dit essayistische en kritische werk schreef Rodenko af en toe gedichten. Erg produktief was hij in dit opzicht niet, maar de hoge kwaliteit van zijn werk weegt daar tegenop. Hij hoefde bij de samenstelling van bundels maar weinig weg te laten. Zijn eerste bundel kwam in 1951 uit onder de simpele titel Gedichten, in de Windroos-reeks waarin naast dichters uit o.a. de sfeer van Columbus en het vroege Podium, ook de meeste eksperimentelen hun eerste bundels uitgegeven kregen. Gedichten bevatte werk uit de periode 1944-1950. Pas in 1959 kwam een tweede bundel van Rodenko uit: Stilte, woedende trompet. Afzonderlijke gedichtenen kleine cykli werden nog verspreid gepubliceerd, o.a. in Maatstaf. In de verzamelbundel Orensnijder tulpensnijder zijn de beide bundels en de verspreide gedichten bij elkaar gebracht en al zocht Rodenko in de latere gedichten wel naar een wat andere stijl, bijv. met de korte verzen onder de titel Brandpunten, toch springt bij het doorlezen van zijn verzamelbundel de homogeniteit van zijn poëzie in het oog.

De bundel Gedichten wordt door tweeërlei tematiek beheerst: pogingen om poëzie en dichter te karakteriseren en het transponeren van het vertrouwde naar een surrealistisch-beklemmende sfeer toe, zoals al te zien was in Wandeling. In het eerste gedicht van de bundel heet de

[p. 454]

pen van de dichter een ‘kil lancet’. Het beeld van snijden voor poëzie schrijven keert terug in Het beeld: de dichter is een beeldensnijder. In de surrealistisch getinte voorstelling wordt het poëtisch beeld - de metafoor - tot iets gemaakt wat zowel onbestaanbaar is als tastbaar:

Uit het hout van de morgen
uit morgenrozenhout
sneed ik een beeld
heel licht en smaller dan een lijsterstem
een beeld van morgenrozenhout.

Van de metafoor kunnen we alleen via de taal kennis nemen. Het beeld dat deze dichter snijdt, is niet gebonden aan de grenzen tussen klank en materie. Het is beide. Al snijdend aan dit beeld, benoemt de dichter zichzelf: Ik orensnijder schouder-tulpensnijder ik / orensnijder tulpensnijder - Het estetisch snijden gaat hier over in een agressief snijden. In een interview in het blad De Revisor (2e jg., nr. 2) lichtte Rodenko deze woorden, die de titel werden van zijn verzamelbundel, toe door te zeggen dat de dichter niet alleen een oor aan het beeld snijdt, maar ook de lezer een oor afsnijdt om hem tot inwendig luisteren te dwingen.

Dat estetische en agressieve kunnen als tegenstelling werken; Rodenko's poëzie zit vol tegenstellingen, tussen stilstand en beweging, tussen stilte en een woedende trompet.

De dichter die beeldensnijder is, maakt zich een eigen werkelijkheid. In het aangehaalde gedicht een eigen perfekte geliefde, die hij echter nooit zal bereiken en kennen, want: de vijver is gesloten / de sleutel is gebroken. Maar de dichter omvat ook alle bestaande ervaren, zoals ‘De dichter’ laat zien (het gedicht dat destijds in Podium werd geparodieerd:

Wijd strekte hij zijn armen uit
enorme wijzers
en sprak:
ik ben uw klok
ik ben uw tijd
en sprak:
ik ben uw eenzaamheid.

De dichter eksisteert in de ander: ‘Zo ben ik in uw bloed geënt’. Zo doordringt hij het bestaande met zichzelf, met de poëzie. Op De dichter volgt het grote tweedelige gedicht Achterberg, Rodenko's hommage aan de door hem zeer bewonderde dichter. Hierin stelt hij diens poëzie voor als een heelal, een komplete werkelijkheid. Zonder het werk van de dichter bestaan de dingen niet:

Geen berg is berg
zonder Achterberg.
Geen heelal heelal
buiten dit heelal.

Zo wordt de dichter een beeldensnijder die de maker van al het bestaande is; de dichter is schepper, de dichter is god. De poëzie heeft dan ook de macht de meest fundamentele ervaringen van ons bestaan aan te tasten, zoals onze ervaring van de tijd:

(De tijd verbloedt
op 't witte laken
van het vers).

Geen nood. De dichter had immers gezegd: ‘ik ben uw tijd’ toen hij met zijn wijd uitgestrekte armen als een nieuwe Christus allen tot zich liet komen.

Is zo'n vergoddelijking van de dichter geen hybris, waardoor de poëzie zichzelf kan uithollen? Rodenko ervaart de werkelijkheid als geschonden, door dood en vernietiging bedreigd. De mens is in de wereld waarin hij leeft, een vreemdeling, één die van alle kanten belaagd wordt. Rodenko beeldt dit uit door een surrealistische wereld te beschrijven, ver verwijderd van wat ons vertrouwd is, beklemmend en soms gruwelijk:

Dit is het uur dat lange vrouwen
zilvren antennes in haar ogen
op vreemde spitse schaduwschepen
traag door de ochtendstraten stromen.
Zeemeeuwen knippen in hypnose
zestiende-eeuwse prenten uit en
bloed van vermoorde nachtpatiënten
staat wonderlijk aan winkelruiten.

Het is een sfeer zo beklemmend als op de schilderijen van de grootste surrealistische schilders, Salvador Dali bijvoorbeeld.

De dichter ontwijkt het geweld en het gebrokene niet van een wereld, waar straten van kruit zijn en van as, waar de deuren gesloten zijn, de huizen verpakt staan alsof ze weggebracht zullen worden (Wandeling). Hij kan een beeldensnijder zijn die een lieflijk beeld van morgenrozenhout kreëert, maar hij kan ook de ‘robot poëzie’ bouwen, die een wrede machine is.

Die term komt uit een inleidend gedicht dat de bundel Stilte, woedende trompet opent. Het verschil tussen deze bundel en de vorige is, dat in de latere gedichten het aksent meer ligt op het bouwen van een eigen werkelijkheid, met beelden uit de droom, met eigen mytologie. Het zijn ‘Constellaties’, een benaming die Rodenko meer dan eens gebruikt in titels van gedichten. Beelden groeperen zich tot schijnfiguren zoals de sterrenbeelden dat zijn. In de Voortijdige constellatie wordt de Dionysosmyte herhaald, maar er vaart een vrouw in het dionysisch schip die van zichzelf zegt: ‘Ik ben niet die ik ben -’. Ook zij is een bedriegelijk beeld, een ‘constellatie’. De dichter is hier ‘de ziener met de verbrande ogen’ die een zwarte machine bouwt, een tegenzon, maar ook een anker voor het woord, of een woord dat anker is.

De ‘Constellaties’ en ook het grote gedicht Besneeuwd landschap bieden fascinerende poëzie, maar het is een poëzie die niets lieflijks of geruststellends heeft. Het zijn ‘woorden van steen’, zoals Rodenko in het derde deel van Besneeuwd landschap zegt. Daar zet hij als kontrasterende titel boven: Woorden van brood, wat een

[p. 455]

citaat uit de poëzie van Guillaume van der Graft is. Als religieus dichter zinspeelde Van der Graft daarmee op het Kristelijk sakrament waarin het brood de kommunikatie met God symboliseert. Het lijkt erop dat Rodenko dat als titel gebruikt om het geheel andere karakter van zijn poëzie, zijn woord, te demonstreren. Het stenen woord van Rodenko is niet eetbaar, het is gesloten, hard en geheimzinnig. Het zit ook vol onverwachte mogelijkheden, zoals een grauwe kei inwendig vol schitterende kristallen kan zitten. Eén van de korte gedichten uit Brandpunten heeft als titel Liefde:

Kringen verdringen oudere kringen:
hard slaapt de kei.

Steen heeft een eigen leven. ‘Het hart is een hamer’ en die hamer moet in de steen het ‘spijkerschrift van het hart’ beitelen. Besneeuwd landschap eindigt met de volgende strofen, waarin Rodenko de hard-agressieve kant van zijn poëzie tot volle gelding laat komen:

(‘Laten de lieve, kwijnende
vlasblonde meisjes
de poëzie
gaan háten’)

De stenen spreken een taal
Die niet voor de meisjes is
De stenen spreken een taal
Niet voor de vromen, niet voor de goedwillenden
De stenen spreken een taal
(de poëzie is een gloeiende bol
de poëzie is een woedende maagzweer)
Donker en afgezonderd
Schroeiend en onverstaanbaar
Vuistdikke eierschaal
Kolom van zwijgen
Gezichtloze, zwartgeblakerde
Engel het woord

Als we eraan terugdenken dat in De dichter de poëzie heel de werkelijkheid moest doortrekken, dan zien we dat Rodenko vuur bestrijdt met vuur. De werkelijkheid is gebroken, verbrand, zij vervreemdt de mens van zichzelf. Om die vervreemding op te heffen moet de agressiviteit die de wereld doortrekt ook in het woord tot uitdrukking gebracht worden. Misschien kunnen wij alleen zo onze eksistentie redden van die fatale vervreemding.

Dit slot van Besneeuwd landschap kontrasteert wonderlijk met de aanhef van het gedicht, waarin stilte en helderheid van zo'n landschap prachtig worden opgeroepen:

Het ijle glaswerk van het middaguur
Bomen van rood glazuur
Archaïseren de sneeuw
Het licht staat hoog en puur
Als de voetstap van een verpleegster

‘De ziener met de verbrande ogen’, de blinde ‘zwartgeblakerde engel’ die het woord is (ver op de achtergrond lijkt in een veel onschuldiger werkelijkheid Nijhoff's stenen engeltje te zweven dat ook het woord symboliseerde) ze doen denken aan Luceberts formulering, dat in onze tijd de schoonheid zichzelf het gezicht heeft verbrand. Zo zijn er meer aanknopingspunten te vinden met het werk van de eksperimentele dichters, zeker in de wijze waarop Rodenko beeldspraak toepast. De vergelijking van het heldere licht van wintermiddag met de voetstap van een verpleegster (licht vergeleken met klank) is een voorbeeld van zo'n a-logische metafoor.

Maar hoe geestdriftig Rodenko ook de eksperimentele poëzie kritisch begeleid heeft, zijn eigen poëzie vertoont er slechts oppervlakkige overeenkomsten mee. Paul Rodenko eksperimenteert niet met de taal zelf, hij is een surrealistisch dichter, die in zijn verzen een gedroomde, onderbewuse werkelijkheid uitbeeldt, met een zelfde soort nauwkeurigheid als de surrealistische schilders dat doen, met hun vaak konventionele technieken. Surrealistische dichters zijn in de Nederlandse poëzie zeer schaars.

Een aspekt van Rodenko's poëzie dat tenslotte niet ongenoemd mag blijven, omdat het heel zijn werk doortrekt, is de humor. Die is te vinden in allerlei grillige, onverwachte beelden en hij vormt een tegenwicht tegen de beklemming die veel van de gedichten beheerst. De bundel Gedichten wordt afgesloten door het gedicht Zomeravondval en intocht der kinderen, waarin niets van beklemming te voelen is. Het is het mooiste voorbeeld van Rodenko's humor. Een fantastische optocht van kinderen vult de straten, en de burgemeester in zijn bokkewagen / komt met een hoed vol krekels thuis. Van alle vijf windstreken komen die kinderen en wat ze bij zich hebben is even grillig en onlogisch als hun herkomst. Maar voor kinderen geldt geen logika, hun verbeelding werkt altijd ‘surrealistisch’.

een eivormig stuk melancholiet
een prent van Klee
een moedermoord op vrijersvoeten
een slachtoffer met vlijt gekeeld
een speeldoos die van wellesnietes speelt

Het is Klee of Miro in woorden. Dat Rodenko dit kon laten harmoniëren met de ernst van zijn tematiek, is een bewijs temeer voor de grootheid van zijn dichterschap.

Jan van der Vegt.

Paul Rodenko: Orensnijder tulpensnijder, De Harmonie, Amsterdam, 1975.