Ons Erfdeel. Jaargang 20

Groepsbeeld rondom Gustaaf.

Het literaire werk van Paul Koeck (36), aanvankelijk onderwijzer, momenteel journalist voor enkele populaire weekbladen, vertoont vanaf zijn debuut een sterke betrokkenheid op de eigentijdse sociale werkelijkheid. Zo evokeerde hij in Litte het leven van een werkman, zijn grootvader; Het Plantenoffensief behandelt de bejaardenproblematiek; in Mijn binnenlandse vijand wordt het leger op de korrel genomen, terwijl in Irish Mist het verscheurde Ierland de achtergrond vormt. Literaire hoogvliegers heb ik ze nooit gevonden, omdat naar mijn gevoel Koecks ‘boodschap’ wat te nadrukkelijk voorrang had op de vorm, die niet zelden vrij te pleiten was van slordigheid en publikatiehaast. Deze kwaal kan hem echter voor zijn jongste ‘roman’ niet in de schoenen worden geschoven, want aan Opgemaakt in zoveel exemplaren als er partijen zijn werkte hij ruim drie jaar. Het is dan ook een lijvig werkstuk geworden dat

[p. 451]

bolstaat van het feitenmateriaal, waarvan het verzamelen en naspeuren alleen al heel wat voeten in de aarde heeft gehad.

Het boek beschrijft het trieste levensverhaal van de nu 24-jarige, motorisch en door spraakstoornissen gehandikapte Gustaaf Hendrickx. Paul Koeck maakt hier evenwel geen gebruik van de gewone, lineair beschrijvende romanvorm, maar benadert de geschiedenis van Gustaaf vanuit een veelkantige optiek, bij monde van diverse personen die in zijn leven een meer of minder beslissende rol hebben gespeeld. Deze getuigenissen worden onversierd weergegeven en gaandeweg wordt, aan de hand van alternerende en elkaar kompleterende brokstukken, het levensverhaal van Gustaaf Hendrickx tot een kompleks geheel opgebouwd. Op dit procédé kom ik verder nog terug. Maar eerst: wie is Gustaaf? Wie zijn de mensen die zijn levensloop hebben bepaald? Tegen welke psychosociale achtergrond en in welk ‘dekor’ verliep dit leven?

Gustaaf krijgt bij zijn geboorte een hersenbloeding. Zijn ouders, mensen uit de sociale onderlaag, zijn niet bij machte hem een behoorlijke verzorging en opvoeding te geven en Gustaaf wordt onder voogdijschap geplaatst. Vanaf zijn zesde jaar komt hij van de ene in de andere instelling voor gehandikapten terecht. Vijf jaar verblijft hij bij de Broeders van Barmhartigheid in Aalst, waar hij een drukkers- en boekbindersopleiding krijgt, hoewel hij liever schoenlapper had willen worden. Intussen verblijft hij in het internaat van het dubieuze vakantietehuis Cantecleer, waar hij de marksistische jobstudent Jos leert kennen. Deze maakt hem bewust van de wantoestanden en de frauduleuze manipulaties in de invalidenzorg en hij krijgt het gedaan dat Gustaaf een onderkomen vindt in Midop, een alternatief tehuis voor invaliden en eks-delinkwenten, geleid door de psycholoog André Wirix en zijn vrouw Helena. Een tijdje gaat Gustaaf dan werken in een beschermde werkplaats in Antwerpen, daarna in eenzelfde instelling in Turnhout. Intussen is het alternatieve tehuis Midop opgedoekt en de Wirixen maken gebruik van Gustaafs spaargeld, een behoorlijke som, om een huis in Mariahout te kopen, waar hij bij hen mag inwonen. Hun opvattingen bestaan erin, in tegenstelling tot de paternalistische instellingen waarin Gustaaf tot-nutoe verbleef, de invalide totaal vrij te laten, hem zijn eigen gang te laten gaan, los van autoritaire geborgenheid. Deze anti-autoritaire en niet-bevoogdende aanpak slaat echter bij Gustaaf niet aan. Door toedoen van de bemoederende juffrouw Lens, die de ontspanning bij de Broeders van Barmhartigheid organiseerde en sportkampen inrichtte, en de 39-jarige Leo Boskamp, een zeer bewuste invalide die er iets wil aan doen en o.m. groepsreizen naar Tirol inricht, gaat Gustaaf inzien dat het echtpaar Wirix al dan niet te goeder trouw van zijn spaargeld ge- of misbruik gemaakt heeft. Hij gaat nu in een bejaardentehuis in Turnhout wonen, nadat een schuldbekentenis is opgemaakt in zoveel eksemplaren als er partijen zijn... Maar wat gaat er van Gustaaf worden?

Koeck rekonstrueert het levensverhaal van Gustaaf, zoals gezegd, via het getuigenis van diverse personen, die per hoofdstuk aan het woord komen. Het interessante aan deze getuigenissen is, dat ze naast de rode draad, d.i. de informatie over Gustaaf, terzelfdertijd ook een psychisch portret schetsen van de woordvoerder. Dit portret wordt nog genuanceerder omdat een ander getuigenis dan meteen weer informatie aanvoert over de betrokken persoon, die zo opnieuw in een ander licht komt te staan. Zo verschijnt de moeder van Gustaaf via bepaalde getuigenissen als een aan drank verslaafde lichtekooi, maar als die moeder dan zelf aan het woord komt, wordt dat beeld heel wat genuanceerder en blijkt ook zij een slachtoffer van haar psycho-sociaal milieu. Hetzelfde geldt voor Liesbeth, de 19-jarige halfzuster van Gustaaf. Ook de echtelieden Wirix blijken uiteindelijk in hun alternatieve invalidenbegeleiding niet zo onbaatzuchtig.

Uit vrijwel alle getuigenissen komt het wederzijdse wantrouwen naar voren, het elkaar beloeren en manipuleren terwille van het eventuele profijt dat uit een invalide te halen valt. Zowel in de bevoogdende als in de alternatieve dienstverlening die Gustaaf geboden wordt, komt tenslotte altijd weer het bedrag te berde dat op zijn spaarboekje is geplaatst, terwijl Gustaaf, met al zijn handikaps, zijn onvermogen tot kommunikatie en intimiteit, zijn onvervulde seksuele verlangens, intussen steeds meer vervreemdt van de sociale realiteit om hem heen.

Tot de meest relevante getuigenissen rondom Gustaaf (en de invalidenzorg in het algemeen) behoren o.m. die van Leo's verloofde Linda en van een niet nader genoemd handelsreiziger. Zo leeft het meisje in een konfliktsituatie met haar ouders en familie terwille van haar samenwonen met een invalide. De zonder meer racistische opvattingen van de handelsreiziger in stofzuigers lijken mij overigens (en helaas) zeer sterk de doorsneeopinie van de lichamelijk valide medeburger te weerspiegelen.

Zo wordt, vanuit verschillende standpunten, mensopvattingen en ideologische houdingen, niet alleen de persoonlijke problematiek van Gustaaf belicht, maar het boek weerspiegelt tevens de gehandikaptenzorg in haar gehele komplekse en problematische aanwezigheid. De diverse getuigenissen ontvouwen een breed psycho-sociaal spektrum, een groepsbeeld rondom Gustaaf, een blauwdruk van heden-

[p. 452]

daagse denkpatronen, vooroordelen, misvattingen en gedragsschablonen t.o.v. de mentaal en fysiek gehandikapte medemens.

Zoals gezegd heeft Koeck zijn informatie en materiaal niet gestruktureerd als een roman, maar als een dokumentaire rondom het gehandikaptenprobleem. Hij heeft om het waarheids- en realiteitsgehalte nog te verhogen zelfs 26 autentieke dokumenten ingelast. Nieuw is het procédé van de diverse gezichtshoeken via diverse figuren natuurlijk niet. Onder meer Hugo Claus paste het, in navolging van Angelsaksische modellen, destijds al toe in zijn fiktionele roman De Metsiers en Heinrich Böll hanteerde de techniek van de dokumentaire roman op een veel kompleksere en grandioze manier in zijn meesterwerk Gruppenbild mit Dame. Dat Paul Koeck de techniek volledig in de hand heeft, kan ik moeilijk beweren. Wel past hij enkele ingrepen toe die het denkproces bij de lezer aktiveren: zo worden bijv. de diverse personen nooit bij name geïntroduceerd, maar blijkt hun identiteit gaandeweg uit de kontekst. De puzzelstruktuur van het boek, waardoor geleidelijk de zetstukken worden aangebracht waaruit de rekonstruktie van Gustaafs bestaan en leefwereld groeit, is Koeck echter wel eens uit de hand gelopen. Boeiend wordt het natuurlijk wel waar de getuigenissen elkaar flagrant gaan tegenspreken of nuanceren, maar te vaak overlappen en herhalen ze elkaar tot in den treure. Hierdoor ontkomt het boek niet aan omslachtigheid en wijdlopendheid, waardoor vaak de spankracht gebroken en de koncentratie van de lezer zwaar op de proef gesteld wordt. Ik heb het boek, eerlijk gezegd, allesbehalve in één ruk kunnen uitlezen, het heeft me nooit meegesleept. Maar goed, Paul Koeck is geen Heinrich Böll en dat kan men hem vanzelfsprekend niet kwalijk nemen. Wel vermoed ik dat Günther Wallraffs arbeidsreportages voor hem model hebben gestaan. Het bijeengaren van het materiaal liep, zoals blijkt uit een interview van de auteur met Leo Geerts in De Nieuwe (16 juli 1976), overigens ook niet altijd van een leien dakje. Zo heeft hij o.m. stiekem telefoongesprekken op de band moeten vastleggen, andere gesprekken moeten opnemen met verborgen mikrofoons.

‘Ik heb nooit een tema gehad’, zegt Koeck in hetzelfde interview ‘waarbij ik zo persoonlijk betrokken was, hoewel tegelijk de vormgeving zo afstandelijk was: niets dan het weergeven van getuigenissen van anderen’. Allicht had Paul Koeck zich minder koel met de vormgeving moeten preokkuperen zichzelf meer demonstratief en subjektief met het materiaal gaan bemoeien, ingrijpen, in de zin van het Amerikaanse New Journalism (cfr. Geeraerts in zijn recente boek Dood in Bourgondië). Nu houdt de lezer er een wel interessante en soms navrante brok informatie over de invalidenproblematiek aan over, maar het blijft niet nazinderen, het grijpt je niet bij de keel. Ik vrees daarom dat het boek alleen een impakt krijgt in de kring van de betrokkenen, al hoop ik het anders.

Lionel Deflo.

Paul Koeck, Opgemaakt in zoveel exemplaren als er partijen zijn, Standaard Uitgeverij, Antwerpen, en Van Kampen & Zn., Amsterdam, 1976, 334 blz.