Ons Erfdeel. Jaargang 20

[p. 449]

Voorbij het zegbare.

‘Voorbij het zegbare
stijgt de taal
en komt adem tekort.’

Dat is een essentiële strofe uit Niemandsgedichten (1976) van Jacques Hamelink. De bundel bevat ook een toespraak van de auteur, en daarom leek het me zinvol om vanuit de poëzie het poëtisch proza van Hamelink, Een reis door het Demiurgenrijk, te benaderen.

Jacques Hamelink betreurt het de taal niet meer te kunnen gebruiken als Meister Eckehart of Dante, voor wie de woorden nog onbesmet waren en metafysische werelden konden oproepen. Nochtans moet poëzie blijven: ‘die oneindigspreking van louter sterfelijkheid’. Poëzie streeft het oneindige na, het zeggen van het onzegbare, de ‘verduurzaming van een duizeling’. Maar de woorden zijn erg verontreinigd. Zo ook het woord gebed. Wie durft nog zeggen dat gedichten gebeden zijn? Poëzie heeft dus oneindigheidsaspiraties, volheidsverlangens, maar zij kan die alleen hebben door haar vorm, die ge-dicht is. Door de vorm wordt poëzie eeuwig, afgerond en volmaakt, als een gladde kei op het fijngeslepen zand. Die zelfverheerlijkende vormschepping ontstaat in de geestelijke werkelijkheid van het ik, de opstijgingen in de hersenen, de ‘voortdurend bedreigde inwendige gebieden, waarin de mens bestaan kan’.

Poëzie is een tot muziek gestold gesprek met iets of iemand aan de andere kant. Het is het drama van de mens dat hij daarin steeds tekort schiet, dat taal steeds weer ontoereikend blijkt om op te stijgen tot in het oneindige. Hoewel, je weet nooit. Degene die erin slaagt door het oog van de naald kruipend de andere kant te bereiken, voor hem zijn nog vergezichten-vanschoonheid weggelegd. De mens moet daartoe in de eerste plaats zijn angst afleggen en er niet voor terugdeinzen de sprong in het niets te wagen. Prachtig gebeurt dat in het volgende gedicht:

‘Er moeten onontgonnen mogelijkheden zijn,
onder de sneeuw,
onder het pijndoen;

alpenweiden in witste bloei staand,
niet met mens besmet,
hersenwakken in onszelf

laten wij daarom
met de sneeuw een begin
maken.

laten wij
door het oog
van de sneeuw gaan.’

Doorheen de witvelden van het licht, springen wij naar oorsprongen, al dieper afdalend in ons zelf. ‘Tot de rand vol van niets’ kunnen we erin slagen essentie, bloemkern te worden, ‘het zijnde te zijn’.

Die ongehoorde poging het oneindige te verwoorden is het tema van Jacques Hamelinks laatste boek Een reis door het Demiurgenrijk, dat bestaat uit 177 prozagedichten, zoals we die ook al aantroffen bij Jaak Fontier en Michel Dhondt en verder in zijn vorig boek Afdalingen in de ingewanden (1974). De stukjes zijn het best te bepalen als ‘koncentraties van een tropisch niets’, ‘paroksismen van scheppingsdrift’ of nog ‘vlekjes esmeraldgroen, zeeblauw en purper. Trillende spiespunten, libelachtige melancholieën, in de lucht stilstaande rusteloos euforische kanaries of kolibries’. Het Demiurgenrijk is een heerlijke hersenfobie, een tot-taal-gestolde Hamelinkse droom van vergeestelijking en zuivering. De Demiurgen zijn taalwezens met mystieke instelling. In deze stukjes krijgt Hamelinks scheppingsdrift een autonoom statuut, op zoek naar het Boek van alleen maar woorden, die naar zichzelf verwijzen, onbesmet en rein. Het Demiurgenrijk is dus een taalrijk, ‘voor oneindige uitbreiding vatbaar, oneindig rijk aan verbindingsmogelijkheden, nuanceringen,

Jacques Hamelink.

meerduidigheden’. Bij de Demiurgen heeft ieder woord ‘het onvoorziene, het onvervangbare en krachtdadige van wat u zou omschrijven als een gedicht’, zo zei een oud Demiurgisch linguïst tegen de reizende dichter. De Demiurgische filosofie van het vuur vertoont parallellen met Hamelinks filosofie van het woord: ‘Het vuur als kunstvorm’. ‘Het vuur om het vuur’ is daar niet iets wat gek klinkt’. De fabuleuze fobie is het van Hamelink om witvelden, spanningsvelden, taalvelden te kreëren uit het niets, reizend door de tot het uiterste geprikkelde hersenpan, het schedeldak van de wereld.

Jacques Hamelink wil een Demiurg zijn, d.i. een kunstenaar, een bewerker, een veroorzaker, een schepper. Reeds in Plato's Timaeus wordt een goddelijke vakman of Demiurg ten tonele gevoerd die het zichtbare heeft geschapen, de blik steeds gericht op het eeuwige model, de Ideeën. Zijn opzet stuit echter op de weerstand van het ordeloze en toevallige in de materie. Het stoffelijke kan nooit absoluut gemaakt worden. Ook in het Christelijk synkretisme van de Gnostieken is de Demiurg de bemiddelaar tussen de onveranderlijke, onvergankelijke godheid en de lagere sferen, waar verandering en vergaan heersen. Slechts een paar keer wordt gezinspeeld op het hic-et-nunc van onze wereld. De Demiurgen noemen ons ‘de aan het zintuiglijke verslaafden’. Bij ons geen spoor van die ‘fauneske wanorde’, die ‘heerschappij van het onvoltooide’, die ‘scheppende

[p. 450]

vernielzucht’. In de holle ogen van de Demiurgen ziet de mens zich weerkaatst als een embryo. We zijn nog maar het allereerste begin van een ontzettende evolutie naar pure beheersing van de stof, naar geheel zichzelf-worden tot een-en-al geest, naar zelf-schepping. De ik-persoon voelt bij al wat hij doet dat hij zichzelf in de weg staat. Hij wil nu de kokon van het lijfelijke lijf kwijt en de ongeziene reis door het Demiurgenrijk, het rijk van de verbeelding, van de taal, van de zelfrealisatie, ondernemen.

Het Demiurgenrijk is een antirijk in de anti-ruimte en in de anti-tijd. Alles waar wij soms van dromen, wordt dààr mogelijk. Door uiterste ascese bereikt de Demiurg een soort hersenopgang, de totale beheersing van de stof. Door koncentratie kan hij zijn lichaam besturen op afstand, zich uit zijn stoffelijkheid terugtrekken en ijle tochten maken door de ruimte. Zijn zelfbeheersing vereist jaren van meditatie en oefening. Het reizen van de geest is een vliegen doorheen de magnetische cirkels ‘als een blad dat verbrandt’ waarbij voortdurende metamorfoses de dimensie van de hemelvaart verwijden tot een ongehoord avontuur. De reis wordt steeds voorafgegaan door het zingen - het hoofd tussen de knieén - van inkantatieve teksten. Essentieel voor het Demiurgenrijk is de aanhoudende onrust. Gezapigheid wordt vermeden. Het doden van onrust wordt streng bestraft. Het is precies die onrust die de Demiurg brengt tot aanhoudende pogingen om helemaal onzichtbaar te worden, helemaal geest. Ze zijn de meesters van de levitatie. Uren kunnen ze, met het gemak van vogels, in de lucht hangen, in fakir-houding, losjes leunend op niets dan lucht, genietend. Het doel hiervan? Moet alles een doel hebben? Alleen het nutteloze, het doelloze is essentieel. Hoe dan ook, de hemelse wandelingen zijn als het ondergaan van muziek. Ook het biologeren van en kommuniceren met bloemen en dieren behoort tot hun geliefkoosde spelletjes. De energie is het Demiurgisch beginsel zelf. Met energie wordt bedoeld: de kracht die alle voorwerpen en wezens voedt en bindt. De enige essentiële misdaad die een Demiurg kan begaan is dan ook het egoïstisch voor zich houden van de ontvangen energie. Men dient energie te ontvangen en weer af te staan, dan pas ontstaat dat kreatieve web van intense genietingen en huiveringwekkende transformaties. Wie zich aan dat beginsel vergrijpt, doet het rijk wankelen. Als iedereen zich daaraan houdt, vindt alles zijn plaats, wordt toeval uitgeschakeld. Alles wordt dan kommunikatie. Gedachten van andere Demiurgen kunnen je dan verblijden, of je kunt deelnemen aan het scheppend werk van een wildvreemde meester die je met zijn stigma's bedenkt. Het Demiurgenrijk is een samenleving van stilte. Het innerlijk tot ontplooiing komen is een strikt persoonlijke prestatie, die alleen in een serene sfeer van rust en stilte tot stand kan komen. Geen slappe huiselijkheid, maar voortdurend innerlijk avontuur, het zich ontbolsteren in de spanningsvelden van het Demiurgisch bestel. De Demiurg interesseert zich alleen voor zijn ziel, ‘onuitputtelijk voorwerp van meditatie, bron van bespiegeling’. Hij is immuun geworden voor lichamelijke pijn en zelfmoord wordt beschouwd als een geloofsakt van zelfverwezenlijking. De Demiurg krijgt al een preperceptie van de eeuwigheid tijdens zijn leven waarin hij moet pogen een begin te maken met zijn geestelijke ontplooiing door vernietigingen (van wat moet vernietigd worden), modifikaties (van wat moet veranderen), participaties aan de stromen liefde, de erotische golven die in het Demiurgenrijk alle wezens verbinden. Het rijk der Demiurgen is onafbeeldbaar, niet fotografeerbaar. Alle grenzen zijn verlegd. De enige muur is de Muur van de scheppingskracht, bestaande uit alleen maar verdichte mentale stenen. De Muur is hun God-van-Kunst.

Wat zegt een Demiurg over ons? ‘Bij u is blijkbaar alles gegrondvest in het zichtbare. Daarom is uw wereld ongetwijfeld uiterst vernietigbaar. Bij ons is dat anders. Onze wereld vloeit voort uit het onzichtbare. Hoe zou wat in wezen onzichtbaar is vernietigd kunnen worden?’ Jacques Hamelink schonk ons een taalboek en een levensdroom. Voor wie innerlijk naar zijn opus luistert, wordt hij de Meester van de Levitatie.

Hugo Bousset.

Jacques Hamelink, Een reis door het Demiurgenrijk, De Bezige Bij, Amsterdam, 1976, 162 blz., 320 fr.