Ons Erfdeel. Jaargang 20

Driehandig (Dirk Christiaens).

‘Een dichter mag schrijven zoals hij wil’ zei ooit Jef de Belder, sinds 1950 stichter, promotor en uitgever van de Colibrant-dichtbundels, ‘als ik bij hem maar iets terugvind van wat M. Gilliams formuleerde als “het pregnant gebruik van het juiste woord op de juiste plaats”, van iets van de alchimie: woorden die door hun “ertsinhoud” zo op elkaar gaan inbijten dat ze onuitwisbaar zo naast elkaar moeten blijven voortbestaan...’. In dergelijke termen moet vooral de poëzie van Dirk Christiaens (^o1942), die zijn bundel Driehandig bij Colibrant liet verschijnen, besproken worden. De bundel bestaat uit drie afdelingen, drie suites, waarvan de meest volumineuze Thuissuite (20 gedichten) het dichtst aansluit bij Christiaens' vroeger werk. Zijn gedichten zijn in de eerste plaats (vernuftige) taalkonstrukties. De dichter speelt met klankvolumes, past verschuivingen, herhalingen, kontrasten in klanken en zinspatronen toe, laat de klanken nieuwe woorden, de beelden nieuwe beelden oproepen. Het resultaat is een ingewikkeld vlechtwerk waarin de initiale impuls, de emotie die aan de basis van het gedicht lag, vaak ver te zoeken is. Een uiterst gekoncentreerde, afgeronde, hermetische poëzie die de lezer weinig of geen verwijzingspunten naar de konkrete werkelijkheid biedt. Christiaens schijnt bij het schrijven niet te vertrekken van een idee, van een konkrete tematiek, maar via een estetisch spel met de taal laat hij deze groeien in een autonoom betekenisgeheel. Het gedicht ontstaat door middel van een inwendige dynamiek. De dichter brengt alleen de bouwstenen aan. Vleugels (14) is daar een goede illustratie van:

Welke vleugels van azuur
In de warme zwarte fonteinen?

Voorbij de verdere, heldere bergen
Het heldere ziende oog

Naar de eerste korenaren
Uit de tuinen wuivend

Een roos uit duizend fonteinen
Tussen duizend huizen.

Dit gedicht is volledig gebouwd op enkele sleutelwoorden en een reeks klankverschuivingen. De klankenstroom verloopt over heldere ar-, er- en el-klanken tot de donkere oo-klank van ‘oog’, om tenslotte (als een fontein!) tot eksplosie te komen in de uitbundige ui-klanken waaruit de ‘roos’ (geïsoleerde oo-klank) opschiet. We zien hoe het woord ‘korenaren’ dat ‘wuivend’ oproept (dus niet enkel klankassociatie) en zo de ui-klank introduceert, verantwoordelijk is voor de drie laatste versregels en hoe de oo-klank van ‘roos’ en ‘korenaren’ reeds aangekondigd werd door ‘oog’. ‘Oog’ lijkt hier dus het kernwoord waarrond het ganse gedicht ontstaan en gebouwd is.

Naast zijn taalmaniërisme hanteert Dirk Christiaens ook een sterk associatief beeldgebruik om zijn emotie en bezieling te abstraheren. Zijn gedichten staan a.h.w. stijf van (soms zeer mooie) beelden:

Herinneringen haperen aan roos kroos
Als aan het bevroren riet
De stervende zwarte zwanen (11)

Opmerkelijk is wel dat de dichter zijn beelden bij voorkeur laadt met een universele, archetypische symboliek. Bepaalde kernwoorden keren steeds terug: ‘bron’ staat voor geboorte, ‘water’ en ‘aarde’ voor voedingsbodem en moederschoot, ‘vuur’ voor louterende of ver-

[p. 448]

nietigende kracht. Andere sleutelwoorden in deze bundel zijn: ‘licht’, ‘sneeuw’, ‘nacht’, ‘bloem’, ‘bloed’, ‘wit’, ‘stilte’...

Bedreigd met verhes en verval
Tot schaduw geneigd
Horend nog de waterval

Zingend de ontbinding in
Vaart hij de bron tegemoet
Verblind door een zon zonder zin;
Ligt het licht in de zin der duisternis
En legt hij het licht de fluisterende duisternis in. (23)

We laten het taalspel, dat hier even revelerend is als in het voorgaande gedicht Vleugels, buiten beschouwing en wagen ons aan een interpretatie van de symboliek: kernwoorden als ‘verval’, ‘ontbinding’ en ‘schaduw’ staan hier tegenover ‘bron’. ‘Zon’ tegenover ‘duisternis’. De bron is het punt waar de ontbinding ophoudt, het punt van de wedergeboorte in het nieuwe zinvolle leven. Het punt waar de verblinding van het oude leven met zijn bestaansverhullende ‘zon zonder zin’ ophoudt, waar het licht van het vroeger onbekende, duistere, maar werkelijke leven schijnt. We denken onwillekeurig aan de platonische visie: de mens die terugkeert naar de bron naar de onschuld van het voor-bestaan, de mens die, na het leven in de wereld van de afschaduwingen, door verworven kennis inzicht krijgt in de waarheid, in de ongeziene maar enige realiteit. Van dit inzicht krijgen benadert de dichter de mytische dimensie.

Het hoeft inmiddels niet meer gezegd te worden; Dirk Christiaens kapt, boetseert en polijst zijn gedichten, de lezer voelt, hoort en ziet het in iedere versregel. In zijn gedichten primeert het kwa klank en inhoud sterk evokatieve woord. De rest is overbodig en wordt weggelaten. Vandaar dat zelfs een syntaktische benadering van deze verzen soms reeds heel wat moeilijkheden oplevert. Poëzie dus waar filologen en andere puzzelaars een vette kluif aan hebben. Christiaens onderzoekt de woorden op hun ‘ertsinhoud’ en grijpt daarmee in feite terug naar twee tradities; enerzijds naar de ik-loze, muzikaal gestruktureerde, zgn. absolute lyriek van Van Ostaijen, anderzijds naar het streven van de vijftigers om de taal te dynamiteren, om voorbij de traditionele betekenissen van de woorden hun gedichten te laten spreken uit de manier waarop ze tot een geheel, tot een taalgestalte zijn bewerkt. Door de plaatsing van de woorden t.o.v. elkaar, door hun verwijzen naar elkaar en door hun rangschikking in klankenreeksen onthult Christiaens nieuwe, soms onvermoede betekenissen.

En ergens steelt de mens
Zijn mede deelzaamheid
Uit een zelfde eenzaamheid
De driehandige onhandige derde mens (19)

Het gevaar van dergelijke poëzie ligt voor de hand; de obsessie voor klank -en beeld(dis)harmonie sleept de dichter wel eens te ver mee. Dan loopt hij vast in literair ekshibitionisme en steriel maniërisme:

Vrees in de diaspora de diagnose
Onder het mauve masker van de narcose. (19)

Dergelijke randgevallen zijn echter zeldzaam. Meestal komt Christiaens tot een uiterst funktioneel (lees: onthullend) woordgebruik dat knappe verzen oplevert.

Knappe verzen ook in de Griekse suite. Hier waait een wereld van lauwe geuren, vlinders, kruiden en bloemen de lezer tegemoet. Het zijn gekristalliseerde reisindrukken. Op de achtergrond blijft steeds het element ‘dood’ aanwezig; de mytische dimensie, het fatum, ‘de stem van het antieke Griekenland’. Een gedicht als Knossos bevat duidelijke reminiscenties aan de Delphi-cyklus van Jos de Haes:

De horens van het offerdier
Sedert eeuwen gereed
Naar de bergen gekeerd.
Bloed nu op uw bed van laurier

Met uw mes van goud.
De priester heerst in dit ritueel
En lam of schaap of stier
Kantelen met bevlekte keel;

Zelfs krekels verstommen hun lied
Bij 't ontvleesde bekkeneel van het niet. (34)

Het is m.i. helemaal niet verwonderlijk dat Dirk Christiaens in zijn streven naar de absolute lyriek, in zijn streven om van het gedicht alleen het essentiële over te houden, terechtkwam bij de uiterst gebalde, geraffineerde poëzie van het Oosten. Oosterse suite bevat poëtische invallen, beeldrijke, symbolisch geladen gedichtjes die vaak een wijsgerige gedachte uitdrukken. Hier bereikt de verfijning een hoogtepunt. Deze formeel gave haikoe spreekt voor zichzelf:

Van de besneeuwde kerselaar
In het laar
Het open handgebaar. (44)

Een inhoudelijke interpretatie van de poëzie van Dirk Christiaens in haar geheel lijkt ons onmogelijk. Wat Christiaens te zeggen heeft, krijgt gestalte in elk van zijn gedichten en niet zozeer in een tematische opbouw van de bundel. Steeds terugkerende tema's zijn: de mens en zijn zoeken naar een zingeving aan het bestaan, eenzaamheid, geboorte en dood, het allesomvattend geheel van de kosmos. Wanneer de maniëristische dichtvorm, zoals bij Christiaens, ook inhoudelijk sterke gedichten oplevert, steken wij ons entoesiasme voor het bearbeide vers, voor de geraffineerde estetika van de taal niet onder stoelen of banken. Driehandig is een piepklein bundeltje met grote poëzie erin.

Frans Deschoemaeker.

Dirk Christiaens, Driehandig, Colibrant-Uitgaven, Deurle, 1976, 51 blz.