Ons Erfdeel. Jaargang 20

Konceptionele middelen. Dood in Bourgondië.

In zijn eerste twee Gangreenboeken van 1967 en 1972 bouwde Jef Geeraerts een wereld op waarin het volle leven nog kon worden geleefd. Hij schreef uit barstende heimwee naar het oerbestaan zoals hij dat in Kongo kon beleven: eten, drinken, paren, slapen, jagen. Een bestaan van seks en geweld, dat een impliciete kritiek op ons burgerlijke, maffe leefpatroon in het westen inhield. Daar is Geeraerts op zijn best: in het schrijven uit cafard om het Verloren Paradijs, in een stijl die stroomt van verlangen. Zoals hij in Indian Summer (1969) schrijft: het doden van groot wild voerde me naar een overweldigend gevoel van communie van mijn verscherpte zintuigen met de wind, de zon, de aarde, het was een soort van terugkeer naar een primitieve levenswijze die alleen de voorhistorische mens bekend was, het was een reeks inwijdingen, maar inwijdingen met averechtse gevolgen: telkens viel een stukje kultuur van mij af en voelde ik me dichter bij de paradijselijke staat van onschuld komen’.

In zijn derde Gangreen-boek keerde Geeraerts zich echter naar zijn jeugd, waarbij hij tekeer ging tegen het zo gehate ‘frustro - purito christo - racistisch syndroom’ van het lamme, kleinbehuisde België. Vooral ouders en opvoeders moesten eraan geloven. Ook in zijn laatste werk Dood in Bourgondië, spuwt

[p. 314]

Jef Geeraerts.

Jef Geeraerts gal, dit keer tegen de goedbetaalde medicijnmannen van het westen, de geneesheren, die het waagden zijn Eleonore op de rand van de dood te brengen door een foute diagnose en een overbodige operatie. Het betrof namelijk een niet gedetekteerde buitenbaarmoederlijke zwangerschap. De rottende vrucht kon op het nippertje worden verwijderd door een ander chirurg.

Als je een paradijs oproept, mag je alle registers opentrekken, en daar is Geeraerts een meester in. Als je echter een aanklacht wil formuleren, moet je uiterst omzichtig tewerk gaan, of het geheel komt over als schreeuwerig gebral in zwart-wit kleuren. Het boek is volgestouwd met kollage, wat dan weer Geeraerts' beruchte lavastroomstijl hindert, waardoor het boek moeilijk uit zijn voegen barst. Gelukkig is Dood in Bourgondië meer geworden dan wat Geeraerts had gepland, met name een ‘afmaken’ met de taal van de chirurg die hij dr. Rixen noemt of nog het ‘op zijn grondvesten doen trillen’ van het medisch mandarijnendom.

Tussen 10 mei en 26 augustus 1976 kunnen we ook het ontstaan van zijn boek volgen en de heerlijkheden die hij en Eleonore zich laten welgevallen in de Casa Isengrin van Rosas, dezelfde plaats waar ze in de herfst van 1975, tijdens het ‘herstel’ van Eleonore, merkten dat er wat aan de hand was. In de evokatie van de paradijselijke nu-momenten hun weerwraak op de geleden ziekte en doodsangst, is het dat Jef Geeraerts opnieuw losbreekt. Daar wordt hij terug de uitvinder van de konceptionele middelen, de middelen die het leven bevruchten, in een anti-konceptionele tijd. Het is overigens opvallend dat, als Jef en Eleonore beide hun versie geven van de feiten, zij zich aan de afspraak houdt en zich toespitst op die ellendige herfst 75, terwijl hij vooral ingaat op die prachtige junimaand 76, waarin alles weer goed is.

Dood in Bourgondië is dus in de eerste plaats bedoeld als een aanklacht tegen de inkompetentie van bepaalde chirurgen en tegen de hypokrisie van andere medici, die ook de inkompetenten de hand boven het hoofd houden in naam van de ‘clan’. Eleonore was, vanaf januari 1975, op dokters aangewezen: blaasontsteking, vreemdsoortige allergie (in Nepal), witte schilfers op de rug, opnieuw opwakkerende tbc, haarverlies... Op 7 september, als Jef zijn Gangreen 3 af was, zouden ze een herstelvakantie doorbrengen in het Spaanse huis van de ouders van Joost de Wit, maar net dan blijkt Eleonore een kindje te verwachten. Even wordt, zowel door de artsen als door de moeder, met de gedachte aan abortus provocatus gespeeld - terloops krijgt de kristelijke leer terzake een veeg uit de pan-, maar tenslotte besluit Eleonore haar kind, ondanks alle risiko's, te houden. Na bloedverlies, wacht Eleonore echter het lot van een kurettage. Dr. Rixen maakt dus de diagnose van miskraam. Daarna mag ze gerust naar Spanje gaan uitrusten. Daar beginnen de bloedingen echter opnieuw. De diagnose van miskraam bleek zelf een miskraam te zijn. Na de overhaaste terugkeer, wordt dr. Togo erbij gehaald. Hij ontdekt een buitenbaarmoederlijke zwangerschap, de vrucht is dood en Eleonore kan ieder ogenblik zelf doodbloeden. Dr. Rixen wordt wraaklustig afgeschilderd als een boer, een maniak van machines, iemand die zwaar onder de pillen zit en zijn vak niet kent, een haastig en geldbelust gynekoloog-aan-de-lopende-band. Bovendien blijkt hij een lafachtige wezel, als Geeraerts hem met tegenmaatregelen bedreigt.

Dood in Bourgondië is dan die tegenmaatregel geworden. Niet alleen tegen dr. Rixen, niet alleen tegen de medische kaste, maar tegen heel het westers leefpatroon, dat staat ‘in het teken van het Hebben, een einmalige decadentie-zonder-geest die voor het eerst in de geschiedenis van de Tijd miljarden wezens meesleurt in de Grote Versnelling van het IJzeren Tijdperk’. Het is de wraak om het in Saulieu, Bourgondië - tijdens de haastige terugkeer uit Spanje - gestorven embryo. De wraak ook om het levensgevaar dat zijn wijfje daar liep. Deze aanklacht als wraakoefening is echter terzelfdertijd een self-defence. Jef Geeraerts heeft geen zelfkritiek, hij is een vertegenwoordiger van het Eeuwige Gelijk. Geen ogenblik stelt hij de eigen rol in Eleonores avontuur in vraag: Was het wel verantwoord de verzwakte Eleonore met een kind te bedenken? - Waarom koos hij niet dadelijk de bekende gynekoloog dr. ‘Togo’? - Is het drinken van liters alkohol de aangepaste medikatie bij tbc? - Waarom moest hij in volle krisis zonodig toch naar Nepal vertrekken op BRT-reis? Is een reis naar Spanje aangewezen na een kurettage? - En waarom behield hij zovele weken zijn vertrouwen in dr. Rixen? Stof voor een genuanceerd, autentiek boek, dat echter niet werd geschreven. Nochtans suggereert het gebruikte gezichtspunt het streven naar onverbloemde echtheid en onvervalste waarheid. De schrijvende ik-persoon heet namelijk Jef Geeraerts, zijn vrouw inderdaad Eleonore

[p. 315]

Vigenon. Ook de gebruikte kollagetechniek wil zoveel mogelijk autentieke feiten en uit het leven gegrepen gebeurtenissen in het boek betrekken. Tussen 10 mei in Rosas, en 26 augustus in Baarle-aan-de-Leie wordt het hele pak verzamelde dokumenten, knipsels en foto's doorgenomen, terwijl Eleonore haar wedervaren nog eens op de taperekorder vastlegt. Jef Geeraerts heeft niet kunnen nalaten Eleonores memoires te retoucheren en haar tekst - in de veronderstelling dat die er ooit geweest is - flink gemanipuleerd kwa ideeën en stijl. Alleen een komparatief komputeronderzoek zou hier een beslissend oordeel kunnen vellen. Hoe dan ook, Eleonore wisselt, net als Jef Geeraerts, schitterende bladzijden vol levensvreugde af met triviale gemeenplaatsen, het instampen van open deuren, een soort literaire cafépraat. Wanneer ze afspreken beiden hun versie van de feiten te geven, zal Jef zich beperken tot het evoceren van de heerlijke nu-momenten, terwijl Eleonore inderdaad op de droeve tijd ingaat. In die zin zou Eleonore kunnen beschouwd worden als een alibi-ik van Geeraerts zelf, met het oog op het beschrijven van de nachtzijde van hun leven. Dat laat Jef toe, in zijn versie een Gangreen 1- achtige reeks heerlijkheden op de lezer los te laten. In dergelijke fascinerende kamp tegen de dood, dit uitzuigen van het leven tot de droesem, is Geeraerts op zijn best. Geeraerts kan opbouwen, niet afbreken. Hij kan feestelijk beschrijven, niet aanklagen. Zijn Dood in Bourgondië is in de beste gedeeltes een ‘Leven in Rosas’ geworden. De kollage is niet gewikt en gewogen, de auteur moest te snel werken, klaar zijn tegen de vervaldatum die zou toelaten het boek op de markt te brengen op de Boekenbeurs. De notities die Jef Geeraerts in een revanche-koorts nam tijdens de doktersbezoeken, het onderzoek, de operaties... werden te los verwerkt zonder zin voor struktuur. De auteur heeft zijn wraakgevoelens - ‘dr. Rixen in de grond boren’ - niet kunnen kanalizeren, integreren, waardoor het boek-als-aanklacht zijn doel mist en alleen het boek over het boek - de nu-momenten - overeind blijven. Dood in Bourgondië kan niet ‘alle hypocrisie met bijtend zuur wegbranden’, daarvoor is het zelf te oneerlijk, niet genoeg doordacht, te haastig geschreven en te eenzijdig, zonder zelfkritiek. Het haastige van de kollage blijkt ekstra uit het ‘Postscriptum’, waarin de lezer een dubbel dessert opgediend krijgt: een beschrijving van de uiteindelijke ingreep van dr. Togo en wat bewijsmateriaal over het ongelijk van dr. Rixen aan de hand van telefoongesprekken en interviews met andere gynekologen. Ofwel zijn deze beide stukken noodzakelijk voor het boek en dan moesten ze erin verwerkt worden, ofwel zijn ze niet noodzakelijk, en dan hebben ze geen reden van bestaan.

Gelukkig zijn er weer die vitale passages die dromen van een zuiver leven, rein als dieren, maar veredeld door muziek en literatuur. Opnieuw in Rosas, na het avontuur, kan hij schrijven: ‘De vervreemding is stilaan geweken zonder te hoeven forceren. Grote rust is in de plaats gekomen. Door middel van sensuele hobo-, blokfluit-, dwarsfluitmuziek, samen praten, van de zon genieten, fijne gerechten klaarmaken, nieuwe cocktails kreëren, aandachtig de goede momenten inhaken in de geborgenheid van het huis, de rotsmuren, de terrassen, balkons, gewelven, zuilen, trappen, tuinen’. Dan is de wereld voor hen alleen. Dan heerst de euforie, die de doodsangst moet overwinnen. Het zelfgeschapen paradijs beleven als de maringouins, hagedissen en gekko's uit hun schuilplaatsen komen, dan dineren bij kaarslicht en luisteren naar motetten van Schütz. Daarna ‘madly in love again’. Na hun wedervaren, na de adem van de dood, hebben ze immers gezworen ‘samen van elk moment zoveel mogelijk te genieten, bewust, systematisch, exclusief, egocentrisch, tot elke prijs’. In iedere paring de dood overwinnen, ijlen door de tijd. Als jonge goden drinken ze het leven.

Jef Geeraerts heeft een ambigu boek geschreven, dat meeslepende, sterk bewustmakende passages bevat over het volle leven tegen de dood, maar dat als geheel overkomt als een ongearticuleerde aanklacht, die luidschreeuwend, zeker van het eigen gelijk, en daardoor inautentisch op ons afkomt.

Hugo Bousset.

Jef Geeraerts, Dood in Bourgondië, Manteau, Brussel / Den Haag, 1976, 226 blz, gmp 117.