Ons Erfdeel. Jaargang 20

[p. 198]

1. Achtergronden van een Poolse bundel
Joost de Wit

Geboren te Pretoria (ZA) in 1938. Direkteur van de Stichting tot Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig werk.
Adres:
Singel 450, Amsterdam.

Waarom ik het verschijnen van de bundel Poolse verhalen Het Pad van de Carrière een hoogst heugelijk feit noem, hoop ik verder in de tekst duidelijk te maken, maar eerst wil ik meer in het algemeen iets vertellen over de vertaling van Nederlandse literatuur in de Oosteuropese landen.

De situatie voor alles wat vertalingen uit het Nederlands aldaar aangaat vertoont twee aspekten. Enerzijds is het moeilijker, van onze kant uit gezien, om daar iets te doen dan in West-Europa of Noord-Amerika. We staan er vaak voor technische problemen. Het feit dat er nog steeds (en eigenlijk nog minder dan vroeger) geen auteursrechten betaald kunnen worden in harde valuta, en alleen in nontransferabel, dus dààr te besteden geld, vergemakkelijkt de kontakten niet. Niet voor een instantie als de Stichting voor Vertalingen is dat een probleem (die is immers niet financieel geïnteresseerd), maar voor de rechthebbenden, de auteurs en/of uitgevers, daar deze meestal nu eenmaal liever harde munt op tafel zien.

Daarbij komt dat het vaak moeilijk te kontroleren valt of een vertaalde tekst geen geweld werd aangedaan. Onze kennis van die talen is nu eenmaal minder groot dan van bijvoorbeeld het Frans, Duits of Engels. Verder valt het vaak moeilijk na te gaan of iets überhaupt verschenen is, waar en wanneer, vooral waar het de tijdschriften aangaat, omdat de kontakten tussen ons en de Oosteuropese landen, helaas, met grote nadruk op het woord helaas, nog steeds wat moeizaam verlopen, via te officiële kanalen, vaak langs te burokratische weg en, met name van onze kant uit, met te weinig kennis van de gang van zaken in de verschillende landen. Daar komt dan nog bij, dat een en ander moeilijk vergelijkbaar is met de situatie in het Westen. De uitgeverijen in Oost-Europa zijn niet op kommerciële basis geschoeid, de oplagen van de boe-

[p. 199]

ken zijn enorm, de leeshonger geweldig, het papiertekort indrukwekkend.

Ik wil graag een paar woorden wijden aan de situatie in ieder land, voor zover wij daarvan tenminste op de hoogte zijn. Ik ben er zeker van dat ik daarbij in alle gevallen en voor alle landen namen zal vergeten. Laat me daarom toe vooraf in het algemeen te vermelden dat in vrijwel alle landen ter wereld veel hulp geboden wordt door onze ijverige en zeer waardevolle neerlandici buitenland; zonder hen zou ook het werk van de Stichting voor Vertalingen zeer veel moeilijker zijn!

In de Sovjet-Unie is natuurlijk in de loop der jaren vrij veel vertaald, maar dat is vrijwel niet te achterhalen, omdat het land tot 1973 niet bij de Berner Konventie was aangesloten en dus ongelimiteerd kon uitgeven zonder daarvoor eerst de rechten te verwerven. Behalve de suksessen van Multatuli kunnen als recente uitgaven genoemd worden: Vestdijk, Elsschot, Gijsen, een bloemlezing modern Nederlands proza, en verhalen van Hugo Raes en Bob den Uyl in literaire tijdschriften. In voorbereiding zijn uitgaven van een bloemlezing moderne Nederlandse poëzie, een antologie van dichters uit de Gouden Eeuw, een bundel korte romans of lange verhalen in één band, het verzameld toneelwerk van Hugo Claus, werk van Albert Helman en Tip Marugg in een bloemlezing Westindische verhalen, en de roman Vijf vadem diep van Vestdijk. Als vertalers en adviseurs treden onder meer op prof. Mironov en de dames Makarowa en Sjetsjkowa in Moskou, die daar Nederlands doceren, mevrouw Belokrinitskaja, Vladimir Osjis, Joeri Sidorin, en de heer Ostrowski van de Literatoernaja Gazeta.

Een tot nog toe zeer ontoegankelijk land was Bulgarije. Slechts incidenteel verschenen verhalen of gedichten in bloemlezingen of tijdschriften, meestal vertaald via een derde taal, soms direkt uit het Nederlands door Svetoslav Kolev. Dankzij de aktiviteiten van het echtpaar Raymond Detrez in Vlaanderen zullen onze auteurs in de toekomst zeker meer begrip in Bulgarije ontmoeten.

In Roemenië heeft altijd een zeer behoorlijke belangstelling voor onze literatuur bestaan. De uitgever van vertaalde literatuur in Boekarest, Univers, heeft zelfs een redakteur in dienst die weliswaar specialist is op het gebied van de Skandinavische talen, maar die toch ook het Nederlands aankan en er zich zelfs in aan het bekwamen is. Behalve mensen als Petre Solomon en Ion Hobana als bevorderaars (met hun ijverige tegenspelers in Vlaanderen, Karel Jonckheere en Julien Weverbergh, en de uitstekende man in het midden Sorin Alexandrescu, in Amsterdam), is met name H.R. Radian van groot nut gebleken. Hij kreeg in 1975 dan ook de Nijhoff-prijs voor vertalingen.

De lijst van de vertaalde auteurs is indrukwekkend: Multatuli, Hildebrand, Vincent van Gogh, Jan Mens, Hella Haasse, Johan Huizinga, Couperus, Vestdijk, Conscience, Heeresma, Teirlinck, Raes. Ook verschenen poëzie- en prozabloemlezingen uit Noord en Zuid. In voorbereiding is werk van Kelk, Mulisch, Lampo, Hermans, Daisne, Teirlinck, Huizinga, Theun de Vries, Louis Paul Boon, Campert, Vandeloo, Walschap, Ruyslinck.

Hongarije begint langzaam zijn markt voor onze letteren open te gooien. Behulpzaam daarbij zijn Erika Dedinszky, de heren Dekany, Batori e.a. aan Nederlandse zijde, en bijvoorbeeld Istvàn Bernàth, L. Antal en György Walkó aan Hongaarse zijde. De afgelopen tijd verscheen werk van Gijsen, Heeresma, enige poëziebloemlezingen, en in het tijdschrift Nagy Vilàg: gedichten van Jonckheere en verhalen van Anna Blaman en Jan Wolkers. Op komst zijn, behalve enige publikaties

[p. 200]

in het literaire tijdschrift Nagy Vilàg: werk van Vestdijk, Boon, Lampo en een prozabloemlezing met werk van Noordnederlanders. Later zal een Belgische bloemlezing worden gepubliceerd...

In Tsjechoslowakije is vrijwel alles geschied dankzij de voortreffelijke medewerking van de dames Olga Krijtovà, die ook de Nijhoff-prijs kreeg, in Praag, en Julia Majékowa in Bratislawa, voor het Slowaaks. De laatste tijd gaat het om allerlei redenen wat minder goed met onze vertalingen daar. Toch verschenen de laatste twee jaar nog boeken van Louis Couperus, Theun de Vries, Herman Teirlinck (in het Tsjechisch) en van Multatuli en Theun de Vries (in het Slowaaks). In voorbereiding in het Tsjechisch is Lijmen. Het been van Willem Elsschot.

Ook de D.D.R. heeft ons ontdekt. Verscheen daar de laatste jaren slechts sporadisch een boek (Multatuli, Timmermans), tans zijn onder meer op komst: Menuet van Louis Paul Boon, een bundel met een grote selektie uit het werk van Van Ostaijen, Achterberg, Lucebert en Claus, en een bloemlezing verhalen van Noord- en Zuidnederlanders. Dit werd op gang gebracht mede door de hulp van de vertaler Hillner en het echtpaar Antkoviak, en met name ook van prof. Worgt uit Leipzig, met zijn staf.

De kontakten met Joegoslavië komen langzamerhand van de grond, mede dankzij onze kulturele akkoorden en alweer de niet aflatende ijver van mensen als prof. Janko Moder in Ljubljana en Vera Ilic in Belgrado. Ik hoorde dat professor Frans Vyncke van de R.U.G. eveneens plannen heeft in die richting, voor de Nederlandse kant ervan, en ook in Noord-Nederland zijn natuurlijk enige bevorderaars op dit gebied te vinden. Onlangs verscheen in Slovenië een prozabloemlezing met werk van Noord- en Zuidnederlandse auteurs. Nog te verschijnen is in Belgrado een bloemlezing Noordnederlandse poëzie, en in Ljubljana werk van Boon en De Leeuw van Vlaanderen van Conscience.

Tenslotte komt dan Polen aan de beurt, last but not least. Het Poolse land en volk, hun kultuur, hun manier van leven hebben zo lang ik het ken een speciale plaats in mijn hart ingenomen. Ondanks het feit dat ik er al tien jaar regelmatig heen ga, ben ik de taal helaas niet machtig, hoewel ze me als muziek in de oren klinkt. Op hoog peil staan de beeldende kunst, de muziek, het teater en vooral ook de jazzmuziek. Over de literatuur kan ik u dus niet zo veel vertellen, behalve dan wat we allen hebben kunnen lezen in de sporadische vertalingen in het Nederlands en sommige andere vertalingen, met name in het Engels en het Duits. Dit euvel is nu echter snel verholpen wanneer u de twee uitstekende inleidingen leest van de hand van Ewa Dijk-Borkowska en van Michal Sprusinski, opgenomen in het al geciteerde boek Het Pad van de Carrière. Juist ook Polen heeft mijn affiniteit en vertrouwen niet beschaamd, want juist daar verschenen zeer veel Nederlandse auteurs in vertaling, en zijn ook nog vele vertalingen op komst. (N.v.d.R.: Meer gegevens hierover kan de lezer vinden in de bijdrage van Zofia Klimaszewska, in ditzelfde nummer).

Verschillende titels verschenen onder meer bij de uitgeverijen Czytelnik, Pax, Wydawnictwo Morskie, maar voornamelijk toch bij Panstwowy Instytut Wydawniczy, korter gezegd: P.I.W., die best eens ekstra geprezen mag worden om haar moed en doorzettingsvermogen onze letteren betreffende. Bijzondere vermelding verdienen met name de onlangs overleden mevrouw Irena Lason en de heren Lichansky en Wasilewsky.

Ook het tijdschrift Literatura na Swiecie besteedde ruim aandacht aan onze letteren, onder meer met werk van Claus, Ha-

[p. 201]

melink, Raes, Michiels, Aafjes, Snoek, Vandeloo, Gijsen en Jonckheere, en het is ook zeker van plan daarmee door te gaan. Zeer veel is ook te danken aan de hulp en interesse van de onlangs overleden Maciej Chelkowski en van Zofia Klimaszewska, Andrzej Dabrówka in Polen, en met name Ewa Dijk-Borkowska in Nederland. Naar Nederland toe maakte ook Lisetta Stembor zich zeer verdienstelijk, en zo kan ik er wel meer noemen.

Geen problemen dus met onze letteren in Polen, grote interesse, grote oplagen, grote wederzijdse vriendschapsgevoelens, de herkenning... Het is om die reden dat ik helemaal in was om, tegen de gewoonte van de Stichting voor Vertalingen in (die immers alleen maar naar buiten uit werkt), eens wat terug te doen. Met het Pools auteursagentschap werd overeengekomen dat in het Nederlands taalgebied een uitgever zou worden gezocht voor een bloemlezing moderne Poolse verhalen, samen te stellen door Ewa Dijk-Borkowska, met adviezen van Poolse zijde en te vertalen door een kollektief, waarbij Jan Dijk, Maurits Nederberg, Karel Lesman en F. Jong. Aangezien het mij bekend was hoe moeilijk het is een kommerciële uitgever voor een dergelijk projekt te interesseren, vanwege een klein lezerspubliek, hoge zet-, druk- en bindkosten, enz., besloot de Stichting zich garant te stellen voor de vertaalkosten en de auteurshonoraria. De Poolse ambassade in Den Haag gaf dankzij de voortreffelijke medewerking van de kulturele attaché, de heer Zygmund Szczepanski, zeer belangrijke hulp door het bestellen van een respektabel aantal eksemplaren van de betreffende bundel. Dus niets stond een uitgave meer in de weg.

Dat leek tenminste zo. Terwijl de vertalers in goed vertrouwen vast aan de slag gingen, trokken Ewa Dijk-Borkowska en ikzelf van leer, op de Nederlandse uitgeverij af. In 1973 verklaarde De Bezige Bij zich akkoord tot het uitgeven van het boek, om het in 1974 alsnog af te wijzen, aangezien men om financiële redenen de uitgaven beperken moest. Daarna volgden afwijzingen van een groot aantal uitgevers, alle om andere dan kwalitatieve redenen. Totdat tenslotte op een min of meer toevallige wijze een ontmoeting plaatsvond tussen het echtpaar Vyncke en mij, en bekend werd dat de afdeling Slavische Filologie van de Rijksuniversiteit te Gent op het punt stond een reeks te beginnen van Oosteuropese literatuur in vertaling.

Na ons verzekerd te hebben van een laatste noodzakelijke steun van de kant van de heer Bert Decorte van het Belgische Ministerie van Nederlandse Kultuur, weerhield niets ons meer. Kontrakten werden getekend en slechts enkele maanden later kon Het Pad van de Carrière verschijnen, een zeer interessante bloemlezing van de hedendaagse Poolse prozaliteratuur, verlucht met een aantal illustraties van jonge Poolse kunstenaars, als eerste in voornoemde reeks Oosteuropese Literatuur in Nederlandse Vertaling (Orion /Gottmer). Een interessante bloemlezing, omdat men namen tegenkomt die wereldberoemd zijn, zoals Tadeusz Rózewicz, Stanislaw Lem en Slawomir Mrozek, maar ook omdat de allerjongste literatuur vertegenwoordigd is door mensen als Edward Redlinski en Jan Pawel Krasnodebski. Diepe indruk maakte op mij het ontroerende verhaal Welkom in de gaskamer van Tadeusz Borowski en de bizarre liefdesgeschiedenis, genaamd De verzoeking van Czeslaw Palek, van Janusz Glowacki.

Het is me nu duidelijk waarom de Nederlandse literatuur het in Polen zo goed doet. De zwartgalligheid, soms uitzichtsloze somberheid, het sarkasme over de vaak twijfelachtige toekomst, het bittere aanvaarden van ‘zo is het leven’, dat zijn enkele overeenkomsten die onze twee

[p. 202]

literaturen verbinden. Het is in deze bloemlezing goed terug te vinden wat een bittere geschiedenis Polen achter zich heeft. Oorlog, ziekte, dood, verminking zijn dingen waar de Pool mee heeft leren leven. Opvallend is de cynische, de sarkastische manier waarop hij deze dingen benadert, met toch wel een glimlach op de lippen. Omdat het leven ondanks alles waard is geleefd te worden, hoewel men er wel zeer voorzichtig mee dient om te gaan, getuige de absurdistische trekjes in sommige teksten en de Hugo Raes-achtige angst voor de toekomst, die geregeerd zou kunnen worden door een zichzelf vernietigende mensheid die niet om kan gaan met de haar ter beschikking staande middelen.

Ik wil besluiten met het uitspreken van mijn grote vreugde dat deze bloemlezing werd gepubliceerd. Ik wens haar een ruime lezerskring en een grote bekendheid. Ik hoop dat we onze Poolse vrienden hiermee een beetje revanche hebben kunnen bieden en ik ben alle betrokkenen (niet in de laatste plaats Frans Vyncke en Ewa Dijk) erkentelijk voor hun inzet.