Ons Erfdeel. Jaargang 20

Schrijven met moederlijke handen.

Jan Emiel Daele, zeer bekend in Vlaanderen, bijna niet in Nederland, - de gerechtvaardigdheid hiervan zal wel weer ergens in het midden liggen en bij de rijksgrens worden tegengehouden -, heeft nu zijn vierde roman, De Moedergodinnen, gepubliceerd. In 1966 schreef hij Een placenta (verschenen in 1969), in 1967 Lieve Oma (verschenen in 1971), in 1974 publiceerde hij De Achtervolgers en in 1975 het hier geanalyseerde boek.

De vrouw in haar dubbelrol van geliefde en moeder was al in zijn debuut een hoofdtema. Schrijven in de dubbelfunksie van zelfuitdrukking en stollingsmiddel voor het ervarene, eveneens. In De placenta, en krachtiger nog in De Achtervolgers knoopt hij deze twee tema's aan elkaar. In laatstgenoemd werk verbindt hij ze aan een derde, dat sommige lezers van hem ook kennen uit Daele, zijn een manstijdschrift: refleksies op hemzelf en op het wereldgebeuren. In De Achtervolgers maakte hij de kloof tussen buitenhuids en binnenhuids gebeuren zichtbaar door het middendeel te omlijsten met een politiek-ekonomische dagberichtgeving boven- en onderaan de bladzijde. Het middendeel zelf was weer de vrouw, hun beider persoonlijke ontmoeting, verkenning, eenwording, waarbij zij op het eind tot een soort aardegodin uitgroeit en hij tot een priester van ontsluitingsrituelen, op alle nivo's.

Het buitengebeuren speelt nadrukkelijk géén rol in De Moedergodinnen. Die roman houdt het gebeuren van één dag in: O.-L.-Vrouw-Hemelvaart, die Dimitri en zijn tegenspeelster Cybèle binnenshuis vieren met verrukkelijk eten, speciale opschik, kleding, een uitgebreid bad en veel minnen. Een hoogtijdag binnen muren en ramen gehouden, een feest dat ze zich bouwen zonder gasten. De niet-aanwezigheid van de buitenwereld biedt hem de kans de drie bovengenoemde tema's nog introverter en intenser uit te diepen in drie lijnen: de lijn van zijn eigen ego voorzover zich dat maatschappelijk-psychologisch blijkt te hebben ontwikkeld, de lijn van de unieke liefdesdag met Cybèle die als partner alle vrouwen van de wereld tegelijk voor Dimitri is, en de lijn van zijn oorsprong en geboorte, de moedergodinnenlijn.

Zij worden hier niet typografisch uit elkaar gehouden, zoals dat in De Achtervolgers wel gebeurde. Zij manifesteren zich aan de lezer door verschillend perspektief, verschillende syntaksis en verschillende tijdsbehandeling.

‘Nietsnut, je vleesgeworden woord.’

De egolijn ontrolt zich in dagboekfragmenten van Dimitri. Zij onthullen zijn verleden (werkeloosheid, boeken, films, meisjes) in korte, beknopte en daardoor stugge zinnen. Deze fragmenten staan uiteraard in de ikvorm. De schakel met de tweede lijn zit o.a. in het feit dat Cybèle ze op deze feestdag leest. Daardoor brengt ze zijn verleden tot nieuw leven. Zijn verleden wordt opnieuw in haar geboren. Niet andersom. Over haar persoonlijke, egogebonden verleden, horen we niets. In feite is haar historiciteit van een heel andere orde: zij studeert klassieken en in haar resonneren de tijden, niet individueel maar voor hele kulturen.

De eerste lijn kenmerkt zich door een steeds opnieuw benadrukt volstrekt gebrek aan zelfwaardering: ‘ik weet niets. Ik bezit niets. Ik kan niets’ (89). Dit hangt samen met zijn maatschappelijke niet-status van werkloze, ‘nietsnut’ in de termen van het dagboek. Op deze Onze-Lieve-Vrouwe-Hemelvaartsdag is hij al lang geen werkloze meer,

[p. 127]

heeft hij gestudeerd, en is hij duidelijk auteur, woordwerker. Toch blijkt zelfs op deze dag zijn grondtoon nog te zijn: honderd procent okkupatie met het ik, dat hijzelf in wezen veracht. Laat op de dag, in de treurigheid post coitum, pakt hij papier en pen, en schrijft het weer neer, alsof hij het dagboek hervat: ‘het heeft allemaal geen zin, maar je hebt er zin in, een geweldige dag als deze, is het niet prachtig op O.-L.-Vrouw-Hemelvaart, je voelt je fijn en goed, je voelt je gelukkig, stommeling, gelukkig, idioot, NIETSNUT, dat is je vleesgeworden WOORD, je hebt eigenlijk nergens zin in, er is na al deze jaren niets veranderd, je verdient niets beters, het is allemaal je eigen schuld, je kunt niet echt iets doen waar je zin in hebt en wat zin heeft en wat zin dus zin kan geven, dus kan niets zin geven, geen zinnen’ (111/2).

Maar dan grijpt nu Cybèle in. Zij neemt hem de zinloosheid letterlijk uit handen, en geeft het daarmee zin via en in haar eigen (minder tijdgebonden) bestaan: ‘Cybèle... neemt de balpen van tussen zijn vingers, verfrommelt de twee bladzijdes in haar rechterhand en gooit de prop in de kachel... - Je moet op mijn schoot komen zitten. Het is Onze-Lieve-Heer-Hemelvaart vandaag (let op de verwisseling van beide feestdagen hier, HvB). Het is onze dag vandaag. - Het is jouw dag vandaag. - Er is geen tijd meer lieveling, dat zegt het orakel, en blijf zitten, ik hou van je, voel je het tegen je wang?’ (113).

Hierin ligt een van de belangrijkste knooppunten van beide lijnen. Cybèle voorkomt als het ware dat het dagboekgebeuren zich herhaalt in zinloosheid. Dat biedt perspektief naar een leven met meer zin, en meer eigenwaarde daardoor ook. Voorwaarde daarvoor is dat zij hem opneemt, en min of meer bij haarzelf inlijft.

Het boek telt 5 delen. Bovengetekende verstrengeling van de eerste twee lijnen gebeurde in deel 4. Het dagboek eindigt dan in majeur: in deel 5 geeft hij zijn chaotisch niet-bestaan als werkloze op door zich aan de universiteit te laten inschrijven. Behalve in boven aangehaalde passage heeft Daele tussen de egodagboek-lijn en de Cybèle-liefdelijn nog veel meer doordachte draden gesponnen. Een voorbeeld: de fossiele-stenenverzameling waar hij in deel 5 volgens het dagboek een begin mee maakt, funktionneert in de Cybèle-passages al vanaf deel 1. Kronologisch bezien kan dat doordat het dagboek-bestaan wel samen met de Cybèle-hoogtijdag aan de lezer gepresenteerd wordt, maar er in feite natuurlijk aan voorafging, anders had Cybèle het niet kunnen lezen. Maar dit is een oppervlakkige verklaring die geen recht doet aan de symboliek. De stenen zijn als fossiel dieptesymbolen van een tijd vóór deze, een vóórbestaan, een vóórbewustzijn. Daar kan in de lijn van het dagboek pas op het eind sprake van zijn, nadat het bestaan op zich gerechtvaardigd is, dat is: toen het niet meer als los zand verwaaide, maar wortel schoot. In de Cybèlelijn echter is het bestaan altijd al zinvol geweest, daarin was dus altijd al plaats voor dieptesymbolen.

Tijdloosheid.

De cybèlelijn kenmerkt zich uiterlijk door een zij/hij-perspektief, qua syntaksis door een ‘normale’ zinsbouw (volledige zinnen, hoofd- en bijzinnen van gemiddelde lengte naar het mij toeschijnt) en door een opmerkelijke tijdsbehandeling. (Al vermeld werd dat de roman één feestdag omvat, en de naam ervan is duidelijk symbolisch voor deze tweede lijn, en ook voor de derde.)

Ten aanzien van de dag als etmaal zelf lopen Dimitri's en Cybèles tijdsbeleving ver uiteen. Zij is blij met elke minuut en ervaart ze alsof er geen einde aan is. Hij staat steeds te betreuren dat ze voorbijgaan, dat het te vroeg avond gaat worden. Hij heeft ook het dienstrooster van die dag opgesteld, de maaltijden en de uren ervan, de regie van de feestelijke gebeurtenissen. Zij geniet slechts. Het is alsof de dag haar op schalen wordt aangeboden. Op het einde van zijn dagboekbestaan (ongeveer wanneer hij fossiele stenen gaat verzamelen) kwamen er al refleksies voor over het rekken van de tijd: ‘Het is vakantie. De dagen vliegen niet voorbij.’ Aan Cybèle vraagt hij 's avonds: ‘Laat de tijd en de zon stilstaan, Cybèle’ (61). Zij is echter geen godin, maar haar houding tegenover de tijd is zo goddelijk onverschillig dat dát op zich al effekt heeft: ‘Het is al avond, misschien is het reeds nacht geworden, maar hun woning blijft boordevol licht. Misschien is het reeds nacht geworden. Zij leven trager en trager, maar de tijd gaat sneller’ (126).

Het is niet voor niets dat bovengeciteerde dagboekpassage over de langzame tijd, en de hiergenoemde Cybèlepassage over hun vertraging t.a.v. de tijd vlak bij elkaar staan in het 5e deel: zij vormen een van de knopen waarin Daele beide lijnen naar het einde toe zinvol verstrengelt. De derde lijn is zoals gezegd, die van de moedergodinnen. Speelde de eerste lijn in het konkrete verleden van vóór de feestdag, - vulde de tweede die ene dag, zij het met steeds vertragend ritme, tot aan de randen, - de derde spoelt eroverheen. Die kent geen begrenzingen naar de tijd. Hij omvat het min of meer kronologische verhaal van een (Dimitri's?) kosmisch voorbewustzijn, ontvangenis, gedragen worden - geboorte. Het perspektief is onpersoonlijk. Er bestaan geen hoofdpersonen. Iedereen kan hoofdpersoon zijn. De syntaksis is vloeiend. De zinnen glijden meestal in elkaar over, daarmee o.a. het overvloeien van de gebeurtenissen in de tijd zichtbaar makend. Het begin: ‘het plasma van bloed, melk

[p. 128]

Jan Emiel Daele
(foto Dirk Van Cappellen).

of sperma, het ongevormde gevormde, het protoplasma van elke hersencel, temperatuur, duur, dichtheid, in continuüm ruimtetijd, kosmische maximumsnelheid lijkt absoluut en onoverschrijdbaar, welke nacht is dit geweest?’ (7).

Twee beelden overheersen er in deze lijn: de moederschoot en de moedergodinnen, en die twee zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden: ‘Hij kijkt niet, hij waakt niet, hij slaapt niet, hij drijft alleen, hij is alleen water, hij droomt lichtroze onder het wateroppervlak. Hij vouwt behaaglijk traag zijn benen, vouwen en strekken, zijn gebogen armen draaien strelend lustig met tere gesloten vuistjes... Er liggen gedaanten in het gras, ze krijgen meer gestalte, het worden vrouwen die liggen te rusten... Soms lijkt het dat ze glinsteren van schoonheid maar ook van goedheid onschuld ongeboren volwassen jongens deinen en golven samen met de vrouwen de tederste gebaren van stukjes huid zijn vingers en lippen de lange lieve slingers van de jongens de lange zuiglippen van de vrouwen de malse sappige groeitepels als hardzachte fluiten die nooit stoten of stampen of schieten die heerlijk gulpen en druipen’ (75/6/7).

In deel 5 waarin alle lijnen samenkomen, voelt het wezen hoe het in de moederschoot tot mannelijke mens wordt en daarna de geboorte in wordt gestoten. Daar wordt de moedergodinnenlijn aan de egolijn geknoopt, - formeel zichtbaar gemaakt doordat eerste en derde lijn allebei een vergelijkbare stadiondroom vertonen, de 1e aan het begin, de 3e aan het einde. In de eerste voelt Dimitri zich na een gevecht in een stadion volkomen opgeslokt door de tot één mond samengesmolten menigte. In de derde dreigt hij (Dimitri?) weer te worden opgevreten, door leeuwen en een brullende menigte, maar ‘opeens trad de godin met het schitterende rode gewaad naar voren. Zij bleef voor mij staan en reikte mij haar beide handen. Ze nam mij op, ik zat in haar armen, ik stak twee vingers in de lucht en de godin streelde zachtjes over mijn hoofd’ (135). De reddende funksie van de moedergodin is vergelijkbaar met die van Cybèle: beiden geven hem vanuit hun eigen zelf zijn bestaan (terug).

Ook de tweede en derde lijn worden in het laatste deel samengeknoopt. De ik had met de moedergodinnen zowel een zoon-moeder- als wel een partnerrelatie, dat viel niet geheel te scheiden. Dit is nu en dan ook het geval tussen Dimitri en Cybèle, vooral waar zij zin aan zijn bestaan geeft. Tussen die twee laatsten echter ontwikkelt zich een sub-proces: dat van de androginie. Als zij zich voor elkaar opsieren, is signifikant dat hij daar dikwijls vrouwelijke attributen (slipjes, maskara, oorbellen) voor gebruikt. Zij treedt evenwel nooit uit haar sekse, evenmin als ze het uit haar tijdeloosheid deed. In de spiegel van hun kamer vloeien hun man- en vrouwbeeld in elkaar over: ‘Stukken van ons lichaam over en in elkaar, er zit een penis aan jouw rug, draai je eens om. En nu draag ik jouw borsten’ (33). Aan het slot vallen dagboek, Cybèle en moedergodinnen samen in één grote kosmische paring die elke gedachte aan vrouwelijk en mannelijk overstijgt: ‘Ze voelen zich samen het einde, het alles en het niets van miljarden cellen... de verbindingen in het spinneweb van de stof, de oneindige reacties van de anorganische materie de organische stof’ (137).

Hierbij is het dan voor het eerst en het laatst in het boek niet duidelijk of het gebeuren zich op de eerste, de tweede of de derde lijn voltrekt. Dat doet er dan ook niet meer toe, want de lezer weet dan al wel dat De Moedergodinnen het boek van individuele en universele geboorte is. Door die geboorte te laten plaats vinden op drie nivo's (van nietswaardige nietsnut naar ego met toekomstverwachting, van herboren worden in de tijdeloze geliefde, van kosmische ontvangenis en baring), maakt de auteur het geboorteprincipe algemeen toepasbaar, voor elke lezer toegankelijk en opnieuw beleefbaar. De Moedergodinnen is hierdoor een barend, moederlijk boek geworden. Menselijk gezien kan ik me nauwelijks een hogere kwalifikatie voor een roman voorstellen.

Hanneke van Buuren.

Jan Emiel Daele, De Moedergodinnen, Uitgeverij Manteau, Brussel-Den Haag, 1975.