Ons Erfdeel. Jaargang 20

De geluiden van de eerste dag.

A. Koolhaas schreef kort na elkaar twee boeken die beide - in het spoor van het meesterwerkje Vanwege een tere huid (1973) - van groot talent getuigen. Zowel De geluiden van de eerste dag als Tot waar zal ik je brengen? zijn een gevarieerd spel rondom de eeuwige tema's en motieven van de auteur: verstoord evenwicht in het leven, vernietigende kracht der eenzaamheid, verlangen naar de zuivere eerste dag, hoop op wedergeboorte na de laatste dag. De menselijke problematiek wordt tot ekspressie gebracht met symbolen uit de natuur, die een eigen leven gaan leiden, parallel met dat van de mens, zoals dat ook gebeurt in romans van Jacques Perry (Le trouble source) en Richard Adams (Watership Down en Shardik). In De geluiden van de eerste dag bepalen een ezel en een zevenslaper mede het lot van Mirabelle, terwijl de zee de motorische kracht is in de gevoelens van angst en verlangen, verlatenheid en eenheid bij het echtpaar Jacky en Luc, die de hoofdrol spelen in Tot waar zal ik je brengen? In dat boek behort het tot-leven-brengen van het springtij, dat het paar uit elkaar slaat, tot het mooiste dat ik ooit mocht lezen. De tweede roman zit vol spanning en aktie, meer dan we van de rustig rondom muzikale motieven werkende auteur gewend zijn. Het boek is dan ook nog zwaarmoediger, het is er nog moeilijker leven, beminnen, evenwicht houden: het is alsof je meegesleurd wordt in een tornado van angstaanjagende gebeurtenissen, die het je zo

[p. 124]

moeilijk maken de geluiden van de eerste dag te beschutten.

De geluiden van de eerste dag begint met een passage die heel typisch is voor Koolhaas' techniek: ‘Het gaat over een ezel, een vrouw en een zevenslaper. Een combinatie, die weinig voor de hand liggend is; ingrijpend zal blijken en tot twee ongelukken leidt: De zevenslaper verliest daar het leven bij; de vrouw bijna. Het heeft zin om dat van tevoren te vertellen, want spanning over de afloop is het laatste dat te verlangen is.’ Een roman is voor Koolhaas niet in de eerste plaats een ‘story’, maar een meditatie over het menselijke lot. Hij bespeelt hier in de eerste plaats het begrip ‘evenwicht’. De maagdelijke Mirabelle heeft, boven de afgrond van het grenzeloze verdriet om ons bestaan, een voorlopig evenwicht tot stand gebracht. ‘Naïef’ tracht ze de geluiden van de eerste dag, het ongerepte en maagdelijke, te koesteren en zich niet door het leven te laten verteren. Het is ‘de vrede van het land’ die zij voortdurend tracht te bereiken. Ze verzamelt in haar ziel de geluiden van de ongerepte natuur, ook die van de zevenslaper en haar ezel Brada, die te oud is om te werken. Dat zijn de geluiden van stilte, want ze sluit zich zoveel mogelijk af van de geluiden die lawaai maken en haar hele wezen overschreeuwen. Ze verzorgt haar demente tante op haar boerderij als een engel van geduld en ze geeft haar ezel iedere avond een paar suikerklontjes of een wortel. Daarna geeft ze hem een klapje op de rechterbil, waarna hij even speels ronddraaft en de achterpoten uitslaat. Zo organiseert Mira-belle haar pastorale bestaan. Maar ze weet dat, als de steeds wakkere dood één pion verschuift, alles aan het wankelen zal gaan. De mens is namelijk ‘een vondeling, die nog steeds niet gevonden is’. Mirabelle leert de aftakeling kennen, niet alleen in tantes lijden, maar vroeger al in de dood van de vruchtenkoopman, tantes laatste minnaar en man. Dan is er ook nog de boer aan de overzijde, gehuwd maar impotent, en verliefd op Mirabelle. Haar wereld van eerste geluiden, van ‘onbegrijpelijk hevig geluk’ soms, haar bestaan vol vertrouwen en evenwicht, zal worden verstoord. Het leven is namelijk genadeloos en alleen de hoop op een wedergeboorte kan ons nog troosten. De ezel Brada verlangt naar rust. Achter de prikkeldraad ziet hij een bos en daar wil hij zijn moede hoofd te rusten leggen. Uit ongeduld beukt hij tegen de eik in zijn wei, waardoor de vette zevenslaper Dormaltje - klaar voor de winter - uit de eik valt en sterft. Brada associeert het lijkje met zijn eigen verlangen naar een laatste rustplaats en heft drie keer het oergeluid aan, de oerkreet waarmee zijn moeder hem de wereld induwde: hij balkt. De lotsketting rolt zich schakel na schakel af, want Mirabelle schrikt van het balken wakker. Ze neemt klontjes en vier wortels en spoedt zich naar Brada. Ze geeft hem - net als vroeger - wat snoep en een klapje op de bips. Brada voelt zich even jong en gooit de achterpoten omhoog, waar Mirabelle nog staat. Alle evenwichten zijn verbroken: Dormaltje is dood, Mirabelle denkt aan de dood en Brada verlangt ernaar.

Dat is Koolhaas op zijn best: sterke koncentratie van de tekst op enkele motieven, die het verhaal voortstuwen naar een ontknoping-vol-levenswijsheid. Hij maakt een stevig netwerk met deskundig aangelegde knopen, die alle een zin, een richting hebben. Op de knooppunten van het verhaal vloeien de verhaalmotieven samen tot een abstrakter hoofdmotief, tevens het tema van het boek: de onmogelijkheid - zelfs voor een kinderlijke engel als Mirabelle - om de geluiden van de eerste dag tot de dood en nadood in het schrijn van de ziel te beschermen. Koolhaas heeft weinig belangstelling voor geborneerde, zelfverzekerde wezens, maar hij is in de eerste plaats de fijne observator van het gedrag van marginalen en wereldvreemden, zoals oudjes, kinderen, naiëven, mensen die lijken op engelen of reine dieren. De auteur schrikt in zijn fabels niet terug voor een auktoriële ingreep, waardoor de lezer meer weet dan het hoofdpersonage, wat de tragiek van het verhaal sterk verhoogt. Af en toe - vooral bij het begin of het einde van een hoofdstuk, rekapituleert hij feiten en gebeurtenissen, laat hij heel het weefsel in één keer in al zijn fijne kleurschakeringen en subtiel lijnenspel bewonderen... Hij treedt in het spoor van auteurs als Filip de Pillecyn, Arthur van Schendel en Maurice Gilliams door de muzikaliteit van stijl en struktuur en door zijn romantisch levensgevoel.

Laten we nog even terugkeren naar Mirabelles lot. Als ze in het ziekenhuis ligt, weet ze dat ze altijd kreupel zal blijven. Om zich vast te klampen aan het leven en opnieuw de geluiden van de eerste dag te horen, wil ze een kind. Jean, de knecht van de overburen, zal daarvoor zorgen. Maar die meldt haar ook de dood van haar ezel Brada: hij werd dood gevonden in het bos achter de prikkeldraad. Mirabelle - een soort Maria-gestalte - wordt in zekere zin onbevlekt ontvangen. Haar verlangen naar een zuivere vrucht, naar vrucht-baarheid, wordt gevisualiseerd door een hengst - die de ezel vervangt - en een haan, die Jean haar kado doet. Later zal Mirabelle toch met Jean huwen en haar kind Eugénie noemen, naar de vrouw van haar impotente overburen. Maar haar eenzaamheid blijft onoverbrugbaar, nu het labiele evenwicht verstoord werd. Het leven knijpt haar langzaam dood.

In haar ‘zatte treurigheid’ gaat ze op de duur naar de dood

[p. 125]

verlangen. Het water is tijdens dit leven toch veel te diep. Haar verlangen naar de geluiden van de eerste dag loopt uit in een doodsverlangen. Als ook de hengst dood gevonden wordt, neemt ze het vergif van de vruchtenkoopman in en sterft in hetzelfde bos als Brada uit een ‘geheimzinnig verlangen de eerste dag niet te verliezen en de laatste als de eerste dag te ondergaan’.

Ook voor het nochtans ‘ideale’ echtpaar Jacky en Luc in Tot waar zal ik je brengen? slaat het leven keihard toe. Ook nu weer loopt alles parallel in mens en natuur. Het begint ergens aan een verlaten strand in Frankrijk. Luc en Jacky hebben drie kinderen achtergelaten en ze willen hun grote liefde bezegelen tijdens deze vakantie. Maar ze arriveren in een verlaten huis dat geheel is leeggehaald. Ze denken dan ook: ‘Het lijkt wel een boze droom’ en vragen zich af: ‘Waar zal dit het begin van zijn?’ Nu al voelen ze intuïtief ‘een onheil, dat als een guillotine door de rede van hun samenleven flitste’. Kijkend naar de lege kamers van de ‘riante’ villa, weet Luc ‘dat hij na afloop van dit avontuur nooit meer op dezelfde manier zou kunnen denken als 15 minuten geleden’. Jacqueline zit wezenloos op de enige kruk boven, terwijl Luc beneden ronddoolt. ‘En hoe langer zij daar bleef en hij beneden, des te onherroepelijker dreven ze uit elkaar’. Oppervlakkig gezien zijn ze alleen maar bedrogen door makelaar André, die snel nog een villa moest meubileren voor de heer Zuiver, die hij ertoe wil brengen om met zijn kapitaal dit verlaten gebied te ontsluiten voor massatoerisme. Maar in de diepste betekenis is het lege huis en de losbrekende woeste storm de veruiterlijking van een krisis in hun binnenste, een gapende afgrond boven een schijnbaar op sterke wieken gedragen liefde. De dreigende kloof in hun verhouding wordt ook nog tegenwoordig gesteld door de hotelier van Bellevue, bij wie ze hun toevlucht zoeken maar die alleen Luc nog kan herbergen. Jacky zal bij de vreemde Boret moeten overnachten, die echter van geen mannelijke logés horen wil. Tijdens de apokalyptische tocht, waarbij Luc Jacky naar de Borets vergezelt, stelt Luc de beslissende vraag: ‘Tot waar zal ik je brengen?’ Ogenschijnlijk wordt bedoeld: moet Luc haar brengen tot in de woning van Boret zelf of niet? De vraag blijft echter door deze roman spoken als het peilen naar de grenzen van de menselijke liefde. Tot waar kunnen we elkaar vergezellen? De mens wordt alleen in liefde wedergeboren. Is het haalbaar elkaar te beminnen tot over de grenzen van de dood heen? Of slijt het wrede leven de liefde op voor ze kan openbloeien? Op de terugweg - zich vastklampend aan hekken, kruipend door grachten - wordt Luc gekweld door eenzaamheid en wroeging. Op dat ogenblik grijpt Koolhaas op zijn geliefkoosde manier in: hij duidt de parallellie aan tussen mens en natuur én hij voorspelt aan de lezer de tragische afloop van de historie. Luc voelt zelf ook wel aan dat hij Jacky nooit meer zal weerzien. Dat alles veroorzaakt diep in hem een tornado van gevoelens: tederheid, gemis, eenzaamheid, wroeging, angst, treurnis. Zo ook woedt de tornado buiten: ‘Die vliegende stormen waren als zijn emoties, die in de leegte woedden om het gemis en die zijn belangrijkste levensmogelijkheid om door liefde zich zelf te zijn en voortdurend te worden, afsneden en hem tot een hulpeloos wrak maakten’. Naargelang Lucs eenzaamheid groeit en de zekerheid dat Jacky de storm niet zal overleven, zullen zijn doodsverlangens toenemen, om door de dood opnieuw met Jacky op een of andere wijze in kontakt te treden.

Hoe wreed het lot hier is, wordt nog scherper duidelijk gemaakt, als Koolhaas, parallel met het drama der geliefden, het zoeklicht richt op een andere ruimte - met behoud van het tijdsnivo. In een ronddobberende plezierboot zitten makelaar André met de heer en mevrouw Zulver. André krijgt toch zijn verdiende loon, maar het echtpaar Zulver wordt gered. Alles is nu in het boek tornado. Het voortdurend verspringen van ruimte (schip in nood, hotel met Luc in nood, huis der Borets met Jacky in nood) met strak behoud van de tijdslaag, brengt de lezer in uiterste beroering, ontroering. De tornado zelf wordt met een schitterende stijlbeheersing - een tornadostijl - beschreven. Bladzijdenlang slaagt Koolhaas erin geluiden, geuren, vocht van de woedende zee sensori-motorisch voor de lezer op te roepen. De verteltijd rekt hij uit en wordt door de lezer als langer ervaren dan de vertelde tijd (Dehnunng). De losgeslagen stormen in de natuur verwijzen diep naar de stormen in de mensenziel. Er is onvrede op de hele planeet. Het leven is een wervelstorm tussen twee vastelanden. De mens kan alleen eilanden van liefde kreëren om de tocht door de Hades van het leven, van oever tot oever, te verzachten en draaglijk te maken. Maar juist die liefde wordt voor Luc en Jacky onmogelijk gemaakt door krachten in en buiten hen, die elkaar weerspiegelen. Beiden staan dan ook op de rand van de ‘zelf-doding’. Het meisje in Jacky ‘was achterhaald en definitief verkracht’. Ze reageert toch nog als het water haar bereikt. Tevergeefs. Maar dat wist de lezer al door een aantal Vorausdeutungen van de auteur. Luc voelt ook het water naar de mond stijgen. Zijn zoute tranen mengen zich met het zilte zeewater als hij aan ‘hun’ verloren liefde denkt. Hij verzet zich nog weinig tot de stem van de hotelhouder hem tot ‘zichzelf’ brengt. De orkaan neemt eindelijk af, Luc gaat op zoek naar

[p. 126]

Jacky maar beseft dat ze dood is.

Met Marianne - een nieuwe anima-konstruktie? -, die meent haar man verloren te hebben, sluit hij een kortstondig liefdesverbond: beiden zullen hun verdwenen geliefden in elkaar vergeten. Daarna keert Luc naar zijn drie kinderen in Nederland terug, ‘maar met Zijn Gemis als een niet te bewegen spijker dwars door zijn hoofd’.

Nu de orkaan gaan liggen is, maakt Koolhaas een sprong van bijna zeven jaar in de tijd. Boret wil zijn vrouw nog tot leven brengen door een foto van haar lijk enorm te vergroten. In feite is het Jacky's foto, want Jacky had de jurk van Borets vrouw aangetrokken. Luc ontdekt de foto maar versnippert haar. Jacky leeft namelijk nog verder in zijn dromen. In die dromen ontwikkelt zich een Orfeus-tragiek. Steeds weer verjaagt hij haar uit zijn dromen door te zeggen: ‘Maar jij... bent toch verdronken...’ Geen wedergeboorte voor de ongelovige Thomassen. In een laatste droom zwijgt hij, maar wil achterom kijken. Jacky belet hem dat en vraagt: ‘Tot waar zal ik je brengen?’. Zij is een punt in de eeuwigheid en kan hem nu begeleiden, indien hij op haar vertrouwt, in naam van hun liefde.

Het is intussen typisch voor Koolhaas' romaneske netwerk dat Luc de heer Zulver ontmoet op een receptie en hem ontmaskert als een geldwolf die niet weet wat leven is, en nog minder wat de dood betekent. Lucs angst voor de dood is nu geheel verdwenen. Hij begeleidde Jacky niet tot in de dood in het huis der Borets. Zij nodigt hem als gids in zijn dromen uit haar te volgen tot waar de dood ze niet meer scheidt, tot waar de geluiden van de eerste dag opnieuw weerklinken. De zin van de liefde is het, elkaar tot dààr te brengen.

Hugo Bousset.

A. Koolhaas, De geluiden van de eerste dag, Van Oorschot, Amsterdam, mei 1975, 245 blz.
A. Koolhaas, Tot waar zal ik je brengen?, Van Oorschot, Amsterdam, april 1976, 222 blz.