Ons Erfdeel. Jaargang 20

Onder Professoren (W.F. Hermans).

Willem Frederik Hermans' te Parijs op 10 april 1975 beëindigde jongste roman Onder Professoren wordt gevolgd door een nawoord van een in Paterswolde wonende hoogleraar in de vergelijkende literatuurwetenschap aan de Rijksuniversiteit te Groningen, Prof. Dr. B.J.O. Zomerplaag, een fiktieve figuur die beklemtoont dat de roman ‘over “denkbeeldige” professoren en een “denkbeeldige” universiteit gaat’ (425). De lezer verneemt hier verder dat de auteur Hermans, die sinds 1958 tevens als lektor in de fysische geografie aan de Rijksuniversiteit te Groningen werkzaam was, eind 1973 op eigen aanvraag eervol ontslag verleend werd, nadat hij ten onrechte van plichtsverzuim beschuldigd was geweest. Sindsdien woont Hermans in Frankrijk. Een foto achter op het boek toont hem ten voeten uit op een balkon, vermoedelijk van zijn Parijse woning. Professor Zomerplaag weet niet alleeen wat er in Groningen precies gebeurd is, maar ook dat het boek geen sleutelroman is. Ondanks zijn naam is deze autoriteit boven de lasterpraatjes verheven en zet hij zich in voor zijn ten onrechte in opspraak gebrachte kollega Hermans, wat hij algemener als volgt formuleert: ‘Klaarblijkelijk is uit het oog verloren dat de reputatie van iemand naar wie een onderzoek is ingesteld, zelfs een onderzoek dat niets ongunstigs aan het licht heeft gebracht, toch niet een even goede reputatie is, als die van iemand die nooit is onderzocht.’ (424)

De in Amsterdam geboren W.F. Hermans (^o1921) heeft sinds zijn roman De donkere kamer van Damokles (1958) voor sommigen in Nederland de reputatie de grootste Nederlandse naoorlogse auteur te zijn. Zijn recentste publikatie in boekvorm, een soort pendant van zijn eigen Fotobiografie (1969), behandelt De raadselachtige Multatuli (1976). Naar aanleiding van Hermans' vijftigste verjaardag werd een speciaal nummer van het tijdschrift Raster (V/2, 1971) aan de auteur gewijd, kort geleden verscheen een proefschrift, van de hand van de Brusselse docent Michel Dupuis: Eenheid en versplintering van het ik. Een onderzoek naar thema's, motieven en vormen in verband met de problematiek van de enkeling in het verhalend werk van Wil-

[p. 119]

lem Frederik Hermans. (Hasselt, 1976).

In de Nederlandse pers verschenen in het najaar 1975 een twintigtal kritieken over Onder Professoren. Krantenkritieken worden blijkbaar meestal haastig geschreven, men mag er doorgaans geen literatuurwetenschappelijke eisen aan stellen. Een uitzondering is in elk geval Kees Fens, die al enige aandacht besteedt aan de struktuur van de roman en tot de konkluzie komt dat de centrale hoofdstukken (67-262) en het ‘Nawoord’ (423-425), dat hierop betrekking heeft, totaal mislukt zijn. Fens kritiseert dat Hermans' figuren en toestanden uitsluitend terwille van de spot ermee isoleert. (De Volkskrant, 4-10-1975). Ook de meeste andere recensenten vinden dat de roman te lang is uitgevallen, voor Ben Bos is hij zelfs ‘driehonderd bladzijden te dik’ (De Nieuwe Linie, 22-10-1975). Het boek wordt beschouwd als een spottende satire op de Nederlandse universiteiten in het begin van de jaren zeventig, de auteur al dan niet door wraakgevoelens ingegeven, en geïnterpreteerd als illustratie van Hermans' visie op het leven, die tien jaar geleden door J.J. Oversteegen met behulp van de titel van Hermans' eerste verhalenbundel Moedwil en Misverstand (1948) als volgt werd gekarakteriseerd: ‘Altijd lopen de dingen mis, de ene keer door kwade opzet, de andere keer door vergissingen, en doorgaans door een onontwarbaar mengsel van beide’ (Literair Lustrum I, Amsterdam, 1967, 1972-3 p. 162-163). In Onder Professoren komt hiermee de symbolische betekenis van de titel van het laatste hoofdstuk, waarin het leven met het roulettespel wordt vergeleken, overeen: ‘Rien ne va plus’ (377). Zelfs als men de spelregels (van het leven) kent, wat naar de mening van de hoofdfiguur uit de roman bij de meeste mensen niet het geval is, gaat het toch meestal mis. De ratio vermag niets op te lossen. In dit hoofdstuk, dat in Monaco speelt, wordt Hermans' wereldbeeld nog geïllustreerd door een bezoek in de grot van de Exotische Thuin waar (op het symbolische vlak) de mens aan de gids niets heeft en op de glibberige treden als enkeling helemaal op zichzelf is aangewezen. Tussen beide beelden in wordt de twijfel aan de zin van het menselijk leven aldus geformuleerd: ‘Ja, de grot was de muil van een enorm monster, vol tanden waar vergif uit droop. Hier kwan eindelijk de waarheid aan het licht: de aardkorst was niets dan de vuile opperhuid van een ondier dat in leven bleef door op den duur alles te verzwelgen. Generatie na generatie werd opgeslokt en in de vorm van planten weer uitgezweet en daarvan groeide de volgende generatie op, om op haar beurt te worden verslonden. Eeuwige kringloop’ (416).

De roman begint op een zaterdagochtend in de herfst van vermoedelijk het jaar 1973, als de hoofdfiguur, Prof. Dr. Rufus Dingelam, hoogleraar in de technische scheikunde, in zijn buitenhuisje in het Noorden van Nederland per telegram uit Stockholm wordt medegedeeld dat hem de Nobelprijs voor scheikunde is toegekend. Dingelam wordt in de roman voorgesteld als een simpatieke vakidioot, die de demokratisering van de universiteiten als onvrijheid ervaart, die vooral zijn buik vol heeft van het urenlange vergaderen en bovendien gepest wordt door de direkteur van zijn instituut, Prof. Doctorandus K. Tamstra, die hoogleraar zou zijn geworden door zich tot het gereformeerde geloof te hebben bekeerd.

Het centrale gedeelte van de roman, dat gedurende drie dagen in het onsimpatieke professorenmilieu speelt, begint met het (ongenummerde) vijfde hoofdstuk (67) en eindigt met het zeventiende (370). Als rode draad dient de noodzakelijk geworden huldiging van Dingelam, die toevallig samenvalt met de bezetting van diens instituut door de studenten, die eveneens negatief, als ‘rooie oproerkraaiers’ (360), worden gekarakteriseerd. (Tegenstrijdig met de bewering op de eerste bladzijde dat Dingelam ‘als iedereen, op zaterdag vrij’ heeft (7), vind ik dat de ontmoeting van de professoren Ballingh (geschiedenis) en Ongering (polemologie) en de studentenaktiviteiten i.v.m. de geplande bezetting in het vijfde hoofdstuk diezelfde zaterdag moeten plaatshebben.) Een lichtpunt onder de ‘neerslachtige landlopers’ (97) in de Studentensociëteit is voor de verteller de bevallige studente Laetitia, die niet alleen Mr. Dr. Goudewolf, juridisch adviseur van de bezetters, die zich voor een voormalig verzetsheld uitgeeft, als van huis uit rechtse figuur ontmaskert, maar ook de studentenleider Lucas Kroondijk, die ook weer als ongeloofwaardig wordt gepresenteerd, ten slotte voor zich weet in te palmen.

Tegenpool van Dingelam onder de professoren is de president-kurator van de universiteit, Drs. H.J.M.A. Kaeckebeke - ‘ach, wat vergaderde deze man toch graag’ (124) -, die in het negende hoofdstuk als een man zonder beroep, met alleen nog maar funkties, veel geld en een heleboel Nederlandse onderscheidingen, wordt voorgesteld. Zondagmiddag (hoofdstuk 11) vindt ten huize van de Sekretaris van de universiteit, Mr. Anthonie Taets ‘Intern beraad’ plaats over de geplande bezetting en Dingelams huldiging, waar naast Tamstra en Kaeckebeke de rektor magnifikus, Prof. Dr. I. Meinema (een psycholoog die de sociale bewogenheid van de studenten positief benadert) en de studentenleiders Lucas Kroondijk en Louis Cuffeler ten tonele verschijnen. Zondagavond en zondagnacht (de hoofdstukken

[p. 120]

W.F. Hermans.

12 en 13) staan in het teken van de seks, 1969 heet immers niet voor niets het jaar van de ‘Grote Seksuele Bevrijding’ (77). Trekpleister is Gonnie, de 40-jarige vrouw van Dingelams jonge kollega en overbuurman, de natuurkundige Prof. Piet Stroomer. Samen met hun gasten, de professorenechtparen Ongering en Pap, bespieden zij de thuiskomst van ‘de Dingelammetjes’ (212), overvallen hen kort voor middernacht en trekken dan gezamenlijk naar de seksklub, waar later ook de heren Goudewolf en Tamstra opduiken.

Maandagochtend (hoofdstuk 14) wordt de niets vermoedende Nobelprijswinnaar met de bezetting van zijn instituut gekonfronteerd, in de namiddag mislukt zijn met Gonnie voorgenomen ‘Herdersuurtje’ (hoofdstuk 16) door stom autopech en dinsdag kan de plechtigheid ‘In de aula’ (hoofdstuk 17) wegens een rookbom niet doorgaan. Dingelam is werkelijk te goed voor deze universiteit.

Doordat het centrale gedeelte van de roman in een negatief gekarakteriseerde wereld speelt en bovendien liefst driehonderd bladzijden dik is, bestaat inderdaad het gevaar dat het boek zou gaan vervelen. Toch kan ik de roman geenszins als mislukt beschouwen. De auteur heeft getracht een opeenvolging van zeer lange hoofdstukken te vermijden, wat hem met uitzondering van de hoofdstukken elf tot en met veertien is gelukt. Daarnaast wordt de roman hoofdzakelijk door de dialoogvorm gered. Hermans beschikt bovendien over een meesterlijk taalgebruik. Zelfs het perspektief van de alwetende verteller, waar ik zeer huiverig tegenover sta, omdat ik het onmenselijk vind, kan men in deze roman geslaagd noemen. Het is het gezichtspunt van de ‘verborgen camera’ (264), waarvan de auteur o.a. gebruik maakt om de geheime gedachten van zijn figuren aan de lezer mede te delen. De diskrepantie tussen wat iemand zegt en wat hij denkt, brengt heel wat schijnheiligheid aan het licht. Op andere plaatsen ironiseert de verteller zijn alwetendheid, bij voorbeeld door het detail over de Nederlandse gewoonte ook na zonsondergang alle gordijnen open te hebben (126) of door de toegeving in het donker niet te kunnen onderscheiden wie er nog allemaal het woord voerden (215). Zulke voorbeelden staan loodrecht tegenover een mededeling als: ‘Om een minuut voor zevenen werd hij wakker. / Van zijn droom herinnerde hij zich niets.’ (264) - nadat de verteller als verborgen kamera anderhalve bladzijde lang Dingelams Tamstra-kompleks, zoals dit hem in zijn droom achtervolgt, heeft geschilderd!

De reakties in het kleine Nederland op de toekenning van de Nobelprijs aan zo'n grote zoon leiden ertoe dat deze laatste na verloop van slechts drie dagen voor zichzelf en zijn echtgenote dringend een psychiater dient op te zoeken. De roman bevat vier ‘Fragment(en) uit het dagboek van dokter Barend’, die samen ongeveer de lengte hebben van één van de langste hoofdstukken. De funktie van deze dagboekfragmenten ligt naast hun strukturele betekenis in het verlengde van de betekenis van het alwetend vertellersgezichtspunt, doordat de psychiater de intiemste geheimen van zijn professoren-patiënten (met het oog op een postume publikatie) noteert. Twee van die hoofdstukken introduceren de figuren Ballingh (hoofdstuk 4) en Goudewolf (hoofdstuk 6) die dan respektievelijk in de hoofdstukken 5 en 7 een rol gaan spelen. Het gevaar van deze metode is dat herhalingen onvermijdelijk worden, en op dit vlak kan men terecht kritiseren dat de roman te dik is uitgevallen. Met dokter Barend doet ook de oorlog, die in het werk van Hermans een niet onbelangrijke rol speelt, zijn intrede in de roman. Ballingh, de auteur van Ons Koninkrijk en de Tweede Wereldoorlog, een geschiedkundig werk in verschillende delen, is, zoals een dagdroom moet illustreren (64-65), slechts links uit reaktie op een rechts politiek verleden. Goudewolf doorbreekt het belangrijkste hedendaagse taboe door tegenover zijn psychiater zijn antisemitische gevoelens toe te geven, m.a.w. er voor uit te komen dat hij nog altijd een fascist is, zoals reeds tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarna hij zich door een bekering tot het katolicisme heeft weten te redden. Aan deze gemeenste figuur in de roman worden zowel associaties aan het katolicisme als aan Vlaande-

[p. 121]

ren geknoopt. Interessant is in dit verband nog Dingelams mening over Ballinghs boeken, die hij in de seksklub oppert. Hij vindt de lektuur evenzeer overbodig als het trekken van de grens tussen kollaboratie en verzet überhaupt, met het overtuigende argument: ‘Een heleboel mensen die niet ophouden daarover te zeuren, hebben niet eens “de gelegenheid gekregen” fout te zijn, omdat ze te jong waren, of omdat ze doodeenvoudig geen verantwoordelijke functies hadden’ (246-247). Voor wie met het werk van Hermans en de funktie van de oorlog daarin enigszins vertrouwd is, is deze gedachte niet nieuw.

Ten slotte zijn de dagboekfragmenten ook een zelfportret van dokter Barend. In het eerste fragment (hoofdstuk 2) verschijnt de psychiater zelfs als patiënt voor de lezer. Tot driemaal toe prijst hij zich gelukkig dat hij, als jood, dertig jaar geleden zijn leven heeft te danken gehad aan de huidige Nobelprijswinnaar. Hij verschilt daardoor geenszins van de andere figuren in de roman, die als buurman (zoals boer Lagerwij in hoofdstuk 3) of als vriend van een beroemd man niets anders beogen dan hun eigen leven wat op te waarderen, wat in de ogen van een auteur die het leven als zinloos beschrijft, toch niets uithaalt. Om die reden worden fascisme en kommunisme over één kam geschoren. ‘Alle tijden hebben weertijden’ (372) schrijft dokter Barend in het laatste dagboekfragment (hoofdstuk 18).

Hermans beschrijft in Onder Professoren een linkse tijd vanuit een rechts gezichtspunt. Kort na het definitieve verdwijnen van Gré en Roef Dingelam in de grot te Monaco, wordt de volgende generatie vertegenwoordigd door Laetitia en de eks-studentenleider Lucas, van wie het op de Japanse motorfiets ‘leek of zij, onverbrekelijk verstrengeld schrijlings op hun levenslot zaten’ (421).

Dr. Daniël de Vin.

W.F. Hermans, Onder professoren, Amsterdam, 1975, 1976 - 3, De Bezige Bij.
Het cijfer tussen de ronde haakjes in de tekst verwijst naar de bladzijde.