Ons Erfdeel. Jaargang 20

[p. 115]

Kulturele kroniek

[p. 116]

Literatuur

Een sprong in de diepte.

Het is jammer dat de nieuwe roman van Bernard Kemp, De paardesprong, een mislukking geworden is. Jammer vooral omdat B. Kemp in zijn vorig prozawerk én in zijn vaak uitstekende essayistiek van meer literair talent en kritisch inzicht blijk gaf dan hij in deze doorgaans egaal-dor geschreven, aan overdreven symboliek en systematiek lijdende en bovendien struktureel zichzelf de grond in borende roman demonstreert. Jammer ook omdat De paardesprong B. Kemps eerste romanpublikatie is na een periode van meer dan 10 jaar kreatieve stilte.

De oorzaak zelf van deze stilte, namelijk zijn akademisch-wetenschappelijke arbeid en universitair-bureaukratische rompslomp heeft B. Kemp trouwens tot onderwerp van zijn roman gemaakt. Zo voelt de schrijver Lomme Maréchal zich schuldig ‘omdat ik mijn creatief vermogen door wetenschap en universiteit heb laten overwoekeren, en ik gaf gaarne alle systematisch en discursief inzicht prijs, om (...) weer op te gaan in de onvergetelijke ervaring, die de artistieke schepping is.’ En even verder: ‘Indien ik nu iets zou maken, dan zou het iets worden tussen de twee, een soort van boog weg van de wetenschap en terug naar het scheppen.’ (p. 167).

Treffender formulering van de opzet van deze roman is moeilijk te vinden: De paardesprong is zowel een roman over het doceren van literatuurbeschouwing als literatuurbeschouwing zelf. Kreatieve en kritische inbreng, verhalende en beschouwende elementen houden elkaar in evenwicht.

Het ligt ook voor de hand dat bepaalde literaire opvattingen die hier verwoord worden ook in de roman zelf werkzaam zullen zijn. Dit geldt bijv. heel opvallend voor de stelling dat de literatuur in feite een steeds hernieuwend en vernieuwend recyklageproces is. Impliciet staat B. Kemp hier het ideaal voor van een verzoening tussen oud en nieuw, tussen eksperiment en traditie. Dit blijkt onder meer heel duidelijk uit het motief van het dubbele auteurschap.

Als deskundige op het gebied van de middelnederlandse epiek droomt dekaan Ton Veulemans ervan zijn studie over de Roman van Walewein en het schaakbord nog af te kunnen maken. Nu werd deze roman zelf reeds niet voltooid door zijn oorspronkelijke schepper, Penninc, maar wel door zijn opvolger, Vostaert. Zo ook vergaat het Veulemans' studie. Bij zijn dood neemt zijn jongere kollega en poulain Lomme Maréchal deze taak op zich, zodat het ‘opnieuw een soort werk (wordt) waaraan twéé mensen hadden gewerkt. Hoe het ene werk over een afstand van eeuwen toch zijn aanstekelijke fataliteit kon uitoefenen op een ander werk (...)’ (p. 18). Min of meer identiek nu vergaat het ook het verhaalprojekt van Lomme Maréchal, namelijk zijn roman over de universiteit, i.c. De paardesprong, waarin uitvoerige fragmenten opgenomen werden van de studente Bieke Soetewey, zodat ‘er ook voor zijn roman een dubbel auteurschap zou zijn’ (p. 186).

De idee van zo'n dubbel auteurschap werd in de roman geintroduceerd door de klassieke filologe Isabelle Van Haver, die zich bij de studenten totaal onaanvaardbaar maakt, maar op haar vakterrein degelijk genoeg blijkt en onder meer de teorie aanhangt dat de Odyssee en de Ilias niet van één enkel auteur, namelijk Homerus zijn, maar van twee verschillende schrijvers. Nu heeft deze Isabelle alvast haar naam gemeen met het vrouwelijke hoofdpersonage uit het Walewein-verhaal, i.c. Ysabele. De paardesprong is in feite een verdubbeling van de Roman van Walewein en het schaakbord, want met een schaakbord, namelijk dat van Matthijs De Castelein houdt precies Lomme Maréchal zich onledig. Zoals de poëzie van Insingel, waarover onder meer op de pp. 97-99 uitvoerig gehandeld wordt, in feite een nieuwe versie is van de rederijkerspoëzie van M. De Castelein, zo ook is De paardesprong een moderne, herwerkte uitgave van het Walewein-verhaal.

Het is onmogelijk, en ook overbodig, dacht ik, in het bestek van dit artikel nader in te gaan op de talloze motieven, overeenkomsten, reminiscenties, verwijzingen en citaten die B. Kemp kwistig in zijn roman heeft rondgestrooid. Wel wil ik nog wijzen op de wel erg voor de hand liggende suggestie van de overeenkomst die er zou bestaan tussen de besloten en elitaire wereld van de middeleeuwse ridders en die der twintigste-eeuwse universiteitsprofessoren. Hoe dit ook zij, vast staat dat De paardesprong óók gelezen kan worden als een sleutelroman (p. 187) over bepaalde toestanden in het akademische wereldje die B. Kemp van nabij heeft meegemaakt.

Ik vrees echter dat B. Kemps wezenlijke kritiek op de universiteiten al te lokaal is bepaald en als zodanig ook al te ‘versleuteld’ werd weergegeven. Want wat die kritiek nu precies inhoudt, lijkt mij moeilijk vast te stellen. Ik geloof echt niet, dat bijv. een visie op de universiteit als op een lilliputterswereldje waarin de solidariteit van het professorenkorps alleen zou bestaan op grond van een soort instinktieve, refleksmatige verdediging van de eigen posities een werk als De paardesprong zou kunnen ‘rechtvaardigen’. En ook de idee ‘dat de universiteit een kerkhof is van literair talent’ (p. 124) lijkt mij niet zo bijster origineel en gaat trouwens evenzeer - en zelfs nog meer! - op voor andere dan universitaire beroepen of funkties.

Meer nog dan uit zijn voorbeeldige

[p. 117]

Bernard Kemp.

poëtika Van In 't Wonderjaar tot De Verwondering blijkt uit deze roman B. Kemps verliefdheid op het perfekte, in zichzelf besloten, autonome schema. Voor de geïnteresseerde, bijv. voor de student Nederlandse literatuur met enige belangstelling voor de teorie en techniek van de roman, moet een werk als De paardesprong een ware verleiding zijn. Ter illustratie wijs ik hier nog op de vervlechting van het motief van het paard (het organische, het levende, het levensechte...) en dat van het schaakbord (het kunstmatige, het levenloze, het vaktechnische...). Vooral dit eerste komt uitvoerig en mijns inziens te pas en te onpas aan bod. Niet alleen als verhalend element duikt het paardemotief herhaaldelijk op, maar het komt op vrijwel elke bladzijde van de roman ook nog terug in woordgebruik, beeldspraak en naamgeving, al dan niet in de vorm van ontleningen aan de literatuur en de mytologie, of van toespelingen op spreekwoorden en uitdrukkingen. Elk van de 17 hoofdstukken van het boek trouwens voert een met het paardemotief samenhangende titel: ‘De Brabantse ruin’, ‘Een hakkenei voor Ysabele’, ‘Een stokpaard berijden’...

Ook aan de bouw van het boek zal de geïnteresseerde lezer veel genoegen beleven. De interpretatiemogelijkheden liggen voor het oprapen: in het middenste van de 17 hoofdstukken, namelijk in hoofdstuk 9, ‘Droomcaroussel’, komen alle personages samen, in de hoofdstukken 5, 10 en 15 komt een tekening voor of is er nadrukkelijk van een tekening sprake, e.d.

Het literaire vernuft en vakmanschap dat B. Kemp hier tentoonspreidt, lijkt mij in de Nederlandse literatuur slechts sporadisch geëvenaard, maar na de lektuur blijf ik als lezer met mijn bewondering voor deze formele virtuositeit zitten. Of om - zonder boosaardige bedoelingen - binnen de woordenschat en de ideeënwereld van B. Kemp te blijven: er werd geschaakt, en vaak vernuftig, maar het warmbloedige en levensechte van het paard ontbreekt er volledig; B. Kemp heeft gepoogd literatuurwetenschap en literatuur te verzoenen, maar uiteindelijk is alleen de wetenschap aan haar trekken gekomen; De paardesprong is superieur spel, maar zonder inzet.

Typisch voor het bijna verkrampte karakter van deze roman is ook de specifieke taalbehandeling. Ik denk hier vooral aan de talloze, ongeïnspireerde variaties op het loperwoord ‘zeggen’ in de dialoogweergave. Enkele willekeurige voorbeelden uit de eerste bladzijden van de roman (pp. 6-7): riep hij uit, voegde hij er grimmig aan toe, deklameerde hij, grinnikte ze nu, verbeterde hij, wilde ze dan toch gelijk krijgen, riep ze dan, enzovoort. Het vernuft dat B. Kemp zo overdadig tentoonspreidt bij de meer formele romanaspekten ontbreekt ook nagenoeg volledig waar het de meer technische kant van zijn werk betreft. Bijzonder typerend is hier wel het 12de hoofdstuk, ‘Een kleine nachtmerrie’, dat een nauwkeurige, gedetailleerde, konsekwent en konsistent interpreterende beschrijving is van het schilderij van Chagall, Ik en het dorp. Deze beschrijving echter is tegelijk de weergave van een droom, meer nog van een visioen (p. 179) dat Ton Veulemans tijdens een hartaanval gekregen heeft. Nu is het evident dat iemand die tijdens een hartaanval een visioen krijgt niet zo'n nauwkeurige, gedetailleerde, konsekwent en konsistent interpreterende beschrijving van een schilderij kan leveren. Anderzijds is het ook duidelijk dat B. Kemp, als ‘echte’ schrijver van De paardesprong, dit schilderij inderdaad erg goed kon gebruiken: als ‘citaat’ sloot het voortreffelijk aan bij de verdedigde verzoening van eksperiment en traditie (de oude avant garde reikt de nieuwe de hand) en bij de syntese van levensecht en kunstmatig (terwille van het zowel figuratieve als geometrisch-wiskundige karakter ervan). Daarbij bevatte het ook nog het paardemotief en het dorpse element, dat in verband met enkele personages erg belangrijk is. Bovendien kon dit doek van Chagall als beschrijving van een droom goede diensten bewijzen daar het inderdaad een sterk irreëel en droomachtig karakter bezit, onder meer door het ‘overvloeien’ der voorstellingen. Het droomkarakter van het schilderij heeft Kemps beschrijving echter niet, tenminste niet voor de lezer die weet dat hij te maken heeft met een verbale transpositie van Chagalls schilderij. Het ogenschijnlijk disparate en onsamenhangende in B. Kemps beschrijving gaat helemaal terug op Chagalls werk waar die disparate elementen evenwel reeds in een welbepaalde, eenheidscheppende samenhang werden gestruktureerd. Om redenen die ik zoeven aangaf, heeft B. Kemp niet aan de verleiding kunnen weerstaan een beschrijving van dit schilderij in zijn werk op te nemen. Dat hij daarbij evenwel geen rekening gehouden heeft met de implikaties die dit ‘citeren’ kon hebben voor de zg. kultuurbewuste lezer - en welke lezer van dit en soortgelijke werken is dit niet? - ligt voor de hand. Bovendien legt deze beschrijving op bijzonder duide-

[p. 118]

lijke wijze de artificialiteit van het gehele werk bloot. Wat is namelijk het geval?

Voor zijn overlijden krijgt Lomme Maréchal van Ton Veulemans een schilderij, getiteld Ik en mijn dorp. Blijkens de tekst (p. 182) is tussen beide niets meer gezegd of gedaan in verband met dit schilderij. Wel wordt op de p. 179 nog een gedachte van Ton Veulemans weergegeven in verband met zijn visioen, waarin een verband tussen visioen en schilderij gesuggereerd wordt: ‘Ik ga terug naar mijn dorp, dacht hij, het dorp daar van mijn jeugd, met melkende boerinnen en maaiende boeren, en met de schaduw van fruitbomen, en kleine geblokte huizen langs het dorpspleintje, en met eenzame gesprekken met een paard over de kortgeknipte meidoornhaag. Zulk een visioen had hij gehad toen hij zijn tweede aanval had gekregen. “Ik en mijn dorp”, dacht hij luidop, en zag al dat hij nog op tijd zou zijn voor de afspraak met zijn broer’.

Nu wordt Lomme Maréchal in de roman zelf voorgesteld als de schrijver van De paardesprong. Anderzijds is hij echter ook gewoon personage, zodat hij, strikt genomen, slechts kan weten wat hem gezegd werd, wat hij zelf gedacht of zelf gezien en meegemaakt heeft. Zeker heeft hij geen kennis van wat zich in het hoofd van Ton Veulemans heeft afgespeeld. Maar dit betekent ook dat wanneer hij naderhand een en ander op papier gaat zetten, hij Ton Veulemans bijvoorbeeld een visioen laat krijgen en hem naderhand ook nog in gedachten lààt suggereren dat dit schilderij er inderdaad de inhoud van was, waarbij hij er uiteraard reeds van uitgegaan is dat dit schilderij voor Ton Veulemans enorm belangrijk geweest is.

Wat ik hier, terwille van de konkreetheid en de duidelijkheid, tot één enkele situatie beperk, kan tot talloze andere scènes uit de roman worden uitgebreid. Met name beschrijft Lomme Maréchal herhaaldelijk uitspraken, gedachten en handelingen waarvan hij als personage geen kennis gehad kan hebben, eenvoudig omdat hij bij die woorden en daden niet aanwezig was en hij uiteraard ook geen weet heeft van de onuitgesproken gedachten van anderen. Als schrijver kon hij dit uiteraard wel, maar dan toch niet zonder het fiktieve karakter van zijn verhaal opvallend bloot te leggen, het als fantasie te ontmaskeren en zijn op de realiteit inspelende boodschap te reduceren tot een gedachtenspinsel van een schrijver die bijvoorbeeld alleen maar behoefte had aan een romanonderwerp.

In het beste geval neemt de lezer wel aan dat het verhaal een kern van ‘realiteit’, van ‘waarheid’ bevat - de gedachten van Maréchal namelijk en de woorden en daden die hij gehoord en gezien heeft - maar de rest, dit is het overgrote deel van de roman, onderkent hij als pure fantasie. De illusie die de auteur meestal zo angstvallig in stand poogt te houden en die de lezer van elk literair werk doorgaans zo behoedzaam koestert, namelijk niet met verbeelding, maar met een stuk konkrete, haast tastbare werkelijkheid te doen te hebben, wordt hier radikaal ondermijnd.

Georges Wildemeersch.

Bernard Kemp, De paardesprong, De Clauwaert v.z.w., Leuven, 1976, 193 blz.