Ons Erfdeel. Jaargang 19

Benoit en de kulturele autonomie.

75 jaar na zijn overlijden werd Benoit in de loop van 1976 op diverse wijzen herdacht. Er waren artikelen in kranten en tijdschriften, er verscheen een boek ‘Benoit op de voet gevolgd’ (Paul Vandebuerie, uitgave Vlaamse Volkskunstbeweging), er waren talrijke koncerten, BRT III wijdde een maandelijks programma aan het werk van Benoit, liet in verschillende andere uitzendingen zijn komposities horen en de

[p. 780]

televisie herdacht zijn leven en werk in een 11-juli programma.

Het lijkt ons dat Benoit inderdaad aan een soort rehabilitatie toe was. De eerste decennia na zijn dood werd zijn werk als voorvechter in de Vlaamse kulturele beweging, en daaraan verbonden ook zijn kompositorisch oeuvre, zodanig hoog opgehemeld door de algemene sfeer van romantisch nationalisme, dat, toen men enige jaren terug veel nuchterder en kritischer deze periode ging bekijken, de figuur van Benoit dan ook zoveel dieper werd neergehaald. Het leek haast een modeverschijnsel om zich over de komposities van Benoit smalend uit te laten en om zijn strijd voor de Vlaamse ontvoogding als aftandse romantiek weg te wimpelen. In het maandelijks herdenkingsprogramma op BRT III hebben we gepoogd om zo objektief mogelijk het musikale werk van Benoit te benaderen. In volgende bijdrage willen we nog even de feiten aanhalen waarom Benoit uit de Vlaamse wordingsgeschiedenis niet kan worden weggewimpeld.

Het zag er aanvankelijk niet naar uit dat Benoit de weg van de Vlaamse strijd zou opgaan. Hij studeerde aan het Franstalig konservatorium te Brussel, verkeerde er in Franstalige milieu's en had als voornaamste leraar de franskiljonse waal Fétis. Zelfs de brieven die hij tijdens zijn studietijd naar zijn ouders schrijft zijn meestal in het Frans en de enkele Nederlandstalige bevatten niets meer dan wat opgepoetst dialekt. Na het behalen van de ‘Prix de Rome’ maakte hij een studiereis naar Duitsland, maar daarna reisde hij toch naar Parijs waar hij hoopte een loopbaan op te bouwen als komponist van opera's en romantische pianomuziek. Het leek wel of Benoit in die jaren niet scheen te bemerken wat er rondom hem in Vlaanderen en Europa gebeurde, ofwel dat hij nog aarzelde om aan die evoluerende toestand mee te werken.

Er gebeurde nochtans heel wat. Overal in Europa ontstonden nationale bewegingen op politiek vlak en nationale scholen op kultureel vlak. Het is de periode van het ontstaan van enkele onafhankelijke monarchieën, van letterkundige groepen als Das junge Deutschland, La jeune France, La jeune Belgique, van schilderscholen die zich uitleefden in grootse historische taferelen, van musikale verheerlijking van eigen land en verleden, kortom een periode vol romantisch verdiepen in de geschiedenis van eigen land. Men ging zich met belangstelling en trots buigen over de eigen taal, het eigen lied en over al wat in verband stond met het roemrijk verleden van eigen land en volk. Ook in Vlaanderen leefde deze beweging op en zo bezien is de Vlaamse beweging in oorsprong een verschijnsel van Europese aard. Het waren letterkundigen als Jan Frans Willems, Prudens van Duysse en Karel Ledeganck die in Gent zorgden voor een Vlaamse interpretatie van de Europese stroming. Maar op korte tijd evolueerde de jonge beweging van een taalstudie naar een taalstrijd en een algemene kulturele strijd. Op dat ogenblik, waarop in ons land alle hoger onderwijs, elk hoger politiek, gerechtelijk en kerkelijk bestuur evenals het hele kulturele leven verfranst was, leek die strijd van dat handjevol voorvechters meer dan hopeloos. Dat die voorvechters toch geleidelijk de grote massa zouden meekrijgen is wellicht te danken aan twee kunstenaars: Hendrik Conscience en Peter Benoit. Conscience bracht in die periode van uitgebreid analfabetisme en van zeer langzaam herstel van de volkstaal tot kultuurtaal, een kontakt tot stand tussen de kultureel en vlaamsnationaal bewuste voortrekkers en de bredere lagen van de bevolking. Benoit zou na zijn ommekeer van Pierre naar Peter eerst door zijn muziek en later door zijn pedagogische en sociale strijd, de eenheidsbanden in deze bevolking nog dichter toehalen. Deze ommekeer van Benoit gebeurde niet van vandaag op morgen. Verschillende invloeden hebben op hem ingewerkt: invloed van Kats aan de Vlaamse Schouwburg te Brussel waar Benoit dirigent was, invloed van de Duitse nationale stromingen opgedaan tijdens zijn studiereis aldaar, invloed van de langzaam groeiende taalontwikkeling in Vlaanderen en tenslotte het kontakt met Emmanuel Hiel, die Benoit zijn uiteindelijk werkterrein zou aanwijzen. Pierre Benoit, voorheen komponist van religieuze muziek, van Franstalige sentimentele liederen en van pianowerkjes ‘à la mode parisienne’, komponeerde als Peter Benoit in 1865 enkele liederen op teksten van Hiel en in 1866 het oratorium Lucifer. Dit werk verkreeg al spoedig dezelfde betekenis als Consciences ‘Leeuw van Vlaanderen’ en stelde Benoit aan het hoofd van de muzikale beweging in Vlaanderen. Met Lucifer was het de eerste keer dat een uitgebreid muzikaal werk op een Nederlandse tekst werd uitgevoerd te Brussel. Benoit en Hiel hadden het gedaan gekregen dat in onze Franstalige hoofdstad, Franstalige solisten in het Nederlands zongen en met deze muziek een daverend sukses oogstten. Daardoor ging Benoit inzien welke mogelijkheden een nationale kunst kon bieden en welke grote

[p. 781]

rol hij op dit terrein voor zijn volk kon spelen.

Meteen nam hij zijn leiderstaak grondig op, want wanneer hem het jaar daarop het direkteurschap van de Antwerpse ‘Ecole de musique’ werd aangeboden, aanvaardde hij slechts onder de eis dat de school zou worden genoemd ‘Vlaamse muziekschool van Antwerpen’ en dat, zoals hij het zelf uitdrukt, de school ‘namelijk en feitelijk eene vlaamse muziekschool zou wezen’. Deze aanstelling kan rustig als een gebeurtenis van ver strekkende betekenis in de annalen van de Vlaamse kulturele ontvoogding worden genoemd. Door de eis van Benoit ontstond immers de allereerste volledig Vlaamse kulturele instelling in ons land. De Vlaamse muziekschool van Antwerpen is in feite een eerste overwinning geweest in de strijd naar de kulturele autonomie.

Meteen begon ook voor Benoit de jarenlange inzet tegen de vele tegenkantingen die hij zou moeten trotseren vanwege politieke besturen en muzikale instanties. Benoit streed met verschillende wapens. Door zijn groots opgezette komposities wist hij de massa te begeesteren. Door zijn talrijke geschriften en perspolemieken streed hij tegen zijn rechtstreekse belagers en wist hij zijn invloed steeds ruimer te verspreiden. Uit deze geschriften blijkt meer dan eens hoe Benoit in veel zaken op onze tijd vooruit liep. Zo pleitte hij in 1873 voor ‘wederzijdse uitvoering van muziekwerken uit de beide delen van Nederland, met de verwachting dat deze uitvoering in festivals in praktijk moge gebracht worden’ Die samenwerking met Nederland en de festivals kwamen er, in 1875, 1876, 1878 enz. Bij vergelijking met het Belgisch-Nederlands kultureel akkoord dat 25 jaar oud is en met het Festival van Vlaanderen dat nog geen 20 jaar bestaat, blijkt hoe vooruitstrevend Benoit zag en hoe zijn visie op de kulurele ontvoogding juist bleek te zijn. In zijn manifest voor de Vlaamse muziek uit 1875 staat onder meer de eis te lezen dat een eigen Vlaams muziekfestival zou ingericht worden, waarop eigen muziek zou worden uitgevoerd, en dit door eigen musici. Een eis die nu 100 jaar later, bij elke nieuwe editie van het Festival van Vlaanderen, nog steeds in de Vlaamse pers opduikt.

In 1879 stelde Benoit zijn grootste eis, de oprichting naast de drie Franstalige konservatoria in ons land, van een Koninklijk Vlaams Konservatorium te Antwerpen. Deze eis zou als een bom inslaan bij de hogere instanties en Benoit zou daar samen met het kruim van de Vlaamse voormannen 20 jaar lang voor dienen te strijden. De voorstellen die hij in dat verband in 1881 deed aan de regering en aan de nationale muziekraad getuigen noch min noch meer van een muzikaal federalisme. Benoit eist er erkenning van de volksnationale principes in de kunst, hij eist Nederlandstalig muziekonderwijs voor Vlamingen, hij eist een Vlaams en een Frans programma voor de konservatoria en splitsing van de nationale muziekraad in een Vlaamse en een Waalse afdeling. Het eisen van wat ons nu als normaal voorkomt was in 1881, toen het Nederlands door de leidende kringen nog als een folkloristisch kuriosum werd beschouwd, een daad die getuigt van de moed van Benoit maar ook van zijn bezorgdheid voor de verheffing van zijn volk. En terwijl in de volgende jaren de steeds luider wordende kreet naar een Vlaams konservatorium door allerlei politiek gekonkel werd verdrukt, maakte Benoit door talrijke komposities dit volk meer en meer bewust van eigen waarde. Hij bezingt eigen land en verleden in werken als De Schelde en De Pacificatie van Gent, en hij huldigt Vlaanderens voormannen in de Rubenskantate, de Consciencekantate, de Ledegancken de Van Rijswijckkantate. Daarin stond hij toen niet meer allen. De ijver voor zijn muziekschool en zijn pedagogische principes hebben een reeks volgelingen en medestrijders gevormd als Keurvels, Waelput, De Mol, Blockx en vele anderen. Benoit slaagde er aldus als het ware in een vernieuwd muzikaal leven in Vlaanderen uit de grond te stampen. Door zijn komposities, zijn leerlingen en zijn muziekfestivals, door de talrijke koncerten die hij te Antwerpen dirigeerde met Belgische kreaties van werk van Bach, Mozart, Beethoven, Liszt, door de oprichting van een Vlaamse opera te Antwerpen, maar vooral door zijn volle inzet in de strijd die hijzelf mee had ingeluid, had Benoit 25 jaar na zijn aanstelling aan het hoofd van de Vlaamse muziekschool, een ware massa achter zich geschaard, die het bekomen van een eigen konservatorium als een grote overwinning van de hele Vlaamse beweging tegemoet zag. Toch zou er nog 5 jaar strijd en gepalaber in kamer en senaat voorbijgaan voor in 1897 Benoits levenswerk werd bekroond: zijn muziekschool wordt verheven tot Koninklijk Vlaams Konservatorium. Een volgende grote stap naar de kulturele autonomie was bereikt. Voor de totale vernieuwing van het muziekonderwijs was het nog maar een begin. Hendrik Waelput zou nog bezwijken in zijn strijd voor de vernederlandsing

[p. 782]

van het muziekonderwijs te Brugge, het Konservatorium te Gent bleef Frans tot een heel eind in de 20e eeuw en het zou duren tot 1970 voor te Brussel een zelfstandig Nederlandstalig konservatorium werd opgericht. De basis van heel deze vernederlandsing hebben we echter aan Benoit te danken.

Door dit levenswerk als pedagoog en komponist heeft Benoit aan zijn volk het besef van eigen waarde terug geschonken. Of zoals August Vermeylen het uitdrukte: ‘hij maakte de Vlamingen tot bezitters van zichzelf en van hun wereld, hij heeft het Vlaams geweten wakker geschud en de echte Vlaamse beweging in de geesten ontstoken’. Aldus is Benoit boven zijn kunst uitgegroeid en behoort hij onafscheidelijk tot het geestesleven van zijn land en van zijn tijd.

Hendrik Willaert