Ons Erfdeel. Jaargang 19

De 85-jarige Marinus de Jong schrijft zijn derde symfonie.

Op 14 augustus 1976 werd Marinus de Jong vijfentachtig jaar. Wie hem door het drukke verkeer van de grootstad ziet stappen, hem tijdens een repetitie van zijn eigen werk die kompositie hoort interpreteren, of wie met hem een gesprek over het wezen of de evolutie van de muziek aangaat, kan nauwelijks geloven dat hij reeds ettelijke jaren de drempel van de zgn. derde leeftijd heeft overschreden. Zijn vitaliteit, scheppingskracht en pientere strijdvaardigheid heeft hij er nog niet bij ingeschoten. Zijn inspiratie schijnt nog lang niet verdord. Dat heeft hij onlangs nog bewezen met een gloednieuwe symfonie.

Naar aanleiding van die vijfentachtigste verjaardag werd de komponist op vrijdag 24 september te Antwerpen gevierd op iniiaitef van Sabam, de Unie der Belgische Komponisten en de Vereniging van de Belgische Muziekpers. Diezelfde avond organizeerde BRT-3 in samenwerking met de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde een koncert in de Koningin Elizabethzaal waarop het Symfonieorkest van de BRT o.l.v. Irwin Hoffman o.m. de derde symfonie, opus 171, van de gevierde kreëerde.

Wie tegenwoordig nog een symfonie durft komponeren wordt vanuit bepaalde progressieve muziekmilieus al dadelijk en kategorisch als verouderd en konservatief afgeschreven; een kritiek die nog vernietigender zal klinken wanneer die toondichter bovendien gebruik maakt van bekende strukturen en traditionele middelen op het gebied van stijl, orkestratie en dies meer. Een toondichter van aktuele muziek schrijft nu eenmaal anders dan tien, twintig, vijftig jaar geleden; hij is er zelfs op uit om geen twee werken in een zelfde vorm of een gelijkaardig idioom te konstrueren. Marinus de Jong van zijn kant huldigt dat princiep hoegenaamd niet. Integendeel zelfs. Tijdens een recent interview voor BRT-3 verklaarde hij ons ronduit dat hij even goed als vele moderne toondichters lawaai kan maken op de piano of in het orkest; die chaotische dooreenwriemeling van klanken en geluiden is echter in zijn ogen allesbehalve goede muziek. Marinus de Jong blijft bewust en in menig opzicht aan de traditie gebonden; er is - naar zijn eigen zeggen - in die bekende en beproefde taal nog heel wat te vertellen. Bovendien bouwt hij, ook in deze derde symfonie, nog steeds verder op zijn specifieke verworvenheden, die hij zich eigen heeft gemaakt door intens zoeken en lange studie.

De stijl van Marinus de Jong wordt ongetwijfeld gekenmerkt door een knappe contrapuntische schrijfwijze, waarbij alle mogelijke technieken van imitatie tot ingewikkeld fugatisch verloop schering en inslag zijn, verder door een klare, overzichtelijke, soms persoonlijk uitgewerkte struktuur, en niet minder door een weelderig en suggestief orkestkoloriet. Doch het karakteristieke van zijn idioom ligt vooral op harmonisch gebied. Reeds vroeg werd hij aangesproken door de modale sfeer van het gregoriaans. In die boeiende en gevarieerde wereld van oude kerktoonaarden vond hij een nieuwe weg om zich los te wringen uit het tonale systeem, om te ontkomen aan de invloed van Wagners romantiek. Op die antieke modi fundeerde hij dan zijn persoonlijke toonspraak. Hij stelde zich echter niet tevreden met het klakkeloos overhevelen van de kerktoonaarden, doch kruidde die met chromatismen en kreëerde zo een nieuw en eigen idioom. Voelde hij zich aanvankelijk het sterkst aangetrokken door de wereld van de gregoriaanse gezangen, dan liet hij zich later inspireren door de rijkdom van het oudnederlandse volkslied. De harmonische basis bleef nagenoeg dezelfde, maar de ritmiek en het melos waren nu anders getint. Een andere opvallende eigenschap van zijn klankentaal is de welluidendheid: een eufonie in de ruimst mogelijke zin van het woord, waarin de dissonant evenwel niet geweerd wordt. Men heeft ooit geschreven dat De Jong de dissonant schuwde. Tijdens het voornoemde interview voor BRT-3 heeft hij zich met klem tegen die uitspraak verzet. ‘Ik heb absoluut geen pest aan dissonanten. Ik gebruik dissonanten, beslist, maar als een expressief middel,

[p. 783]

Marinus de Jong 85 (Foto AMVC, Filip Tas.)

en niet zoals vele van de dodecafonisten. Bij hen is de dissonant een grauw middel dat niets zegt, niets uitdrukt.’ In zijn derde symfonie is Marinus de Jong trouw gebleven aan al die opvattingen en karakteristieken.

Die derde symfonie droeg de komponist op ‘in memoriam parentum meorum’. Zijn ouders waren op de laagste sport van de sociale ladder begonnen, doch door noeste arbeid had vader zich stilletjes aan opgewerkt tot een koopman met een eigen boerderijtje. Het is de herinnering aan die harde levensstrijd en het onwrikbare doorzettingsvermogen van zijn ouders die hem voor een groot gedeelte inspireerde tot het komponeren van dit opus 171. De majestatische aanhef in aeolische modus bijv. betekent voor hem zoveel als de wekroep tot energie om het leven met al zijn moeilijkheden en worstelingen te tarten. En toch is deze derde symfonie geen pessimistische bladzijde, evenmin een heroïsche partituur. Al komen er diverse stemmingen en gevoelsschakeringen in voor - zoals uit de verdere beschrijving wel mag blijken - herhaaldelijk drenkt de komponist ganse passages in een vreedzame, idyllische sfeer. Dat kan ons van Marinus de Jong niet verwonderen, wanneer wij weten dat hij te Oosterhout te midden van de bossen opgroeide en dat hij nu aan de rand van de Kalmthoutse heide woont. Vooral de zangerige lyriek en de vele interventies van hobo en Engelse hoorn versterken dat bucolische stemmingsbeeld. Bij de kreatie hadden wij meer dan eens de indruk te luisteren naar een ‘pastorale’ symfonie.

Het werk bestaat uit vier delen. Het eerste deel begint met een energiek en motorisch motief, dat in het verder verloop nog herhaaldelijk opduikt en ook struktureel een belangrijke rol speelt. Na die inleiding volgt het corpus van het eerste deel, dat in een vrije sonatevorm uitgewerkt is. Het viriele en stuwende hoofdtema wordt door de trompetten ingezet en bijna steeds door de koperen blaasinstrumenten voortgedragen; het zangerige en ietwat speelse tweede tema wordt daarna door de hobo voorgesteld en meestal door het hout herhaald. Ter afwisseling treedt nog een tweede cantilene op die door haar modale lijn een ingetogen karakter draagt. De snit en het ritme ervan zijn door de komponist bedoeld als een persoonlijke interpretatie van de gregoriaanse neumatiek. Aan het slot verschijnt opnieuw het aanvangsmotief, maar nu canonisch in augmentatione.

Het tweede deel is een passacaglia, gebouwd op een chromatisch dalend tema van acht maten in mixolydische toonaard Tussen de variaties op dat strakke ostinato werden korte intermezzo's gelast. Zowel de variaties als de intermezzo's zijn in een wisselende orkestratie en een kontrastrijke dynamiek gehuld, die varieert van een majestatische plechtstatigheid tot een eterische betovering o.m. van harp, celesta, carillon en marimba. Het geheel eindigt daarna in een vredige stemming.

Als derde deel volgt een burleske. Daarin evoceert de komponist het luchtige spel van nimfen, dat soms onderbroken wordt door de ietwat koddige dans van een honende sater. Het trio klinkt als een tedere idylle, doortinteld van vogelgekweel en woudbetovering. De vele solistische schakeringen en ongewone orkestkombinaties kleuren dat gedeelte impressionistisch.

De finale begint met een ‘maestoso’ van het koper, dat klinkt als een hymne. Het daarop aansluitend ‘allegro deciso’ beantwoordt in grote lijnen aan een rondovorm. Het refrein, een jeugdige en frisse melodie in een licht synkopische snit afgewisseld met drie strofen: de eerste is een oosterse dans in aeolische toonaard en o.m. begeleid door een Baskische trom, de tweede strofe bevat een triomfantelijke fraze door de vier hoorns unisono voorgesteld, en het derde koepiet met zijn snedig snarenspel leidt tot een spetterende epiloog op het aanvangsmotief en het hoofdtema.

Deze derde symfonie levert andermaal het bewijs van de onuitputtelijke inspiratie van de vijfentachtigjarige komponist, die hier een rijkdom aan melodische zinnen, wisselende ritmen en suggestieve klankkleuren heeft uitgestrooid. Ze is tevens een mooie staalkaart van zijn idiomatische stijl en technische vaardigheid met o.m een modale schrijfwijze met chromatische inslag, een breed ademende lyriek, een doorzichtige, sonore eufonie, en een soliede struktuur: beslist traditionele bestanddelen, doch waarmee Marinus de Jong nog boeiende muziek weet te schrijven.

Hugo Heughebaert