Ons Erfdeel. Jaargang 19

Lodewijk de Boer: ‘The Family’.
‘Charlatan van het Nederlandse toneel’ in Duitse teaters.

Voor hij in 1963 zijn karrière als toneelschrijver en regisseur begon, was Lodewijk de Boer (geboren in 1937) vijf jaar altviolist geweest in het Amsterdamse Concertgebouworkest. Met The Family behaalde hij in Nederland in 1972-73 een uitzonderlijk sukses. De geschiedenis van een ‘familie’ aan de rand van de maatschappij - het leven van de broers Doe en Kil en hun stomme zuster Gina in een gekraakt pand - wordt de toeschouwer in de ondertitel van het stuk gepresenteerd als ‘een theaterserie voor het hele gezin in vier afleveringen’. De première vond op 17 november, 22 december 1972, 2 februari en 16 maart 1973 plaats in het Amsterdamse teater ‘De Brakke Grond’ onder de regie van de auteur. Op 30 april 1973 was er een maraton-opvoering van alle afleveringen in ‘Carré’, nog hetzelfde jaar kwam een film-versie uit. Dank zij dit sukses in eigen land slaagde De Boer erin minder dan twee jaar na de Amsterdamse première zijn stuk naar Duitsland te eksporteren. De Duitse première had in het Düsseldorfer Schauspielhaus eveneens onder De Boers eigen regie plaats. Het weekblad Der Spiegel (16-9-1974) introduceerde hem bij die gelegenheid als de beste Nederlandse toneelschrijver. Ook in Düsseldorf werd het stuk in afleveringen opgevoerd (22 september, 27 oktober, 15 december 1974, 9 februari 1975). Ook hier was het sukses zo groot dat aan een maraton-opvoering kon worden gedacht (Pasen 1975). De uitgeverij Suhrkamp liet het stuk in de vertaling van Renate Holy in de reeks ‘edition Suhrkamp’ (nr. 760) opnemen. Michael Kerwer vertaalde voor de Suhrkamp Theaterverlag ook De Boers stuk Zeven manieren om een rivier over te steken (1971).

Het sukses van The Family in Duitsland duurde ook in 1975 voort. Na Düsseldorf volgden o.a. opvoeringen in Hamburg (‘Malersaal’), Berlijn (‘Schlosspark-Theater’), Bremen (‘Kammerspiele’) en Karlsruhe (‘Kleines Haus’). Het is mijn bedoeling in deze kroniek vooral over de reakties van de Duitse pers te berichten.

De inhoud van het stuk is vlug samengevat. Eerste aflevering (de bloemenzaak): Doc, Kil en Gina bezetten een afbraakhuis en dromen van een bloemenzaak. Zij krijgen het bezoek van een verzekeraar, van wie zij een lening trachten los te krijgen. Er duiken echter problemen op met het vinden van een borg. Doc bevordert de belangstelling van de verzekeraar voor Gina, maar lost tenslotte de financiële problemen op door de rijke Branca binnen te halen, wat door de andere familieleden slechts met tegenzin wordt geaksepteerd. Tweede aflevering (konfrontatie met het verleden): een oude bezoeker, die zich als vader van het trio uitgeeft, slaagt erin met verhalen uit de oorlog en het verzet vooral Kil te imponeren, maar Doe ontmaskert zijn vader als landsverrader, die bovendien zijn eigen dochter verkracht heeft en aldus de schuld draagt van Gina's stomheid. Derde aflevering (en verjaardagsfeest): als vreemde eend in de familiebijt verschijnt in deze aflevering Guus, eks-echtgenoot van Branca en eigenaar van een night-club. Kil voert een western-parodie op, terwijl Guus' nieuwe vriendinnetje Della Branca's verjaardagsfeest met een stripteasenummertje opluistert. Vierde aflevering (de afrekening): de buurt wordt gesaneerd, de zwangere Branca laat Doc in de steek, de asociale familie wordt door de maatschappij gewelddadig uitgeroeid.

In de Duitse vertaling wordt het stuk op verschillende plaatsen gemodificeerd. Zo luidt bij voorbeeld de ondertitel: ‘Ein Familien ‘glück’ für jedermann in vier Folgen’. De zin ‘Heel Nederland zat in de klauw van de mof geschroefd’ (p. 122)⁽¹⁾ wordt vertaald door: ‘Ganz Deutschland in den Klauen der Nazis’ (p. 87)⁽²⁾. Typisch Nederlandse namen als bij voorbeeld Guus worden door typische Duitse (Heinz) vervangen, en de vertaalster voert zelfs de fonetische schrijfwijze in het Duits in: ‘Schobisinäss’ (p. 131) naar het Nederlandse ‘sjoobizz’ (p. 174), ‘Jüh Dorant’ (p. 122) volgens ‘sju dorans’ (p. 163) - waardoor men op de Berlijnse repetities niet meer wist dat ‘Orangensaft’ bedoeld was! Ondanks enkele vergissingen - ‘geldschieter’ (p. 45): ‘Geldscheisser’ (p. 24), ‘die met de mof heulden’ (p. 126): ‘die mit den Nazis

(1) The Family. Lodewijk de Boer. Amsterdam, 1974 (De Bezige Bij).

(2) Lodewijk de Boer, The Family. Frankfurt/M 1975.

[p. 773]

heulten’ (p. 90); ‘behangetje’ (p. 129): ‘paar Vorhänge’ (p. 92); ‘intevreden’ (p. 182): ‘unzufrieden’ (p. 137) - is de vertaling niet slecht. Renate Holy is erin geslaagd voor de Amsterdamse atmosfeer van het stuk een goede Duitse variante te vinden.

Een van de belangrijkste recensies van De Boers stuk draagt de titel ‘Familie Blumenkind’ en werd gepubliceerd door Benjamin Henrichs naar aanleiding van de première van de eerste aflevering in Düsseldorf⁽³⁾. De recensent twijfelt aan De Boers bedoeling een pleidooi voor asociaal gedrag te houden. Hij is van mening dat het stuk weliswaar in een onkonventioneel milieu speelt en de traditionele televisieseries soms ook wel ironiseert, maar in feite niet antiburgerlijk is. Hij vindt het stuk verder niet harmonieus opgebouwd en toch eerder oppervlakkig.

Bijna alle recensenten van de Düsseldorfse opvoeringen beklemtonen De Boers artistieke konceptie, zijn akrobatische toneel-show. Maar na de vierde aflevering met haar moeilijk begrijpelijk symbolisch slot, blijft eigenlijk alleen de vraag over naar de redenen van het sukses van het stuk. Mechtild Lange heeft getracht hierop een antwoord te geven⁽⁴⁾. Zoals Henrichs is ook zij van mening dat De Boers stuk niet zoveel verschilt van de ‘burgerlijke’ televisiefeuilletons, die het zogenaamd wil parodiëren: aan de konsumenten wordt dezelfde schijnwereld voorgespiegeld, worden dezelfde identifikatiepatronen aangeboden. De Boers ‘familie’ is volgens haar een idylle, die, losstaand van elk milieu, vrij is van sociale en ekonomische dwang, en door een grote morele vrijheid bovendien

Proben - Foto Schloßpark - Theater Berlin Anneliese Heuer: Christoph Hofrichter (Doc.) Edgar Selge (Kil). Daphne Moore (Gina).

gevrijwaard is tegen gevaarlijke konflikten. Zij onderkent in het stuk een duidelijke grens tussen in-group en out-group, tussen de familie en de buitenwereld, die tenslotte over de familie zegeviert zonder dat deze de kans krijgt te laten zien wat zij waard is.

Terwijl het maandblad Die deutsche Bühne The Family als ijzersterk triviaal teater beschouwt⁽⁵⁾, stemt De Boers sukses in Duitsland Ulrich Schreiber van de Frankfurter Rundschau eerder tot nadenken over de netelige situatie van het Duitse toneel: ‘Das Klingeln in der Kasse wird zum Beweis für das Funktionieren abendländischer Kultur’⁽⁶⁾. Ook in Hamburg kwam de rekening uit: De Boers ‘familieshocker’ trok in zes maanden dertig duizend, hoofdzakelijk jonge bezoekers aan⁽⁷⁾.

In Berlijn koncentreerde de jonge regie-assistent van Hans Lietzau Harald Clemen de vierdelige serie op twee avonden (première op 17 en 18 juni 1975). Niet De Boer, maar Clemen zelf werd hier omwille van zijn spontane, realistische enscenering door de recensenten unaniem met lof bedacht.

Terwijl het sukses van The Family in Nederland uit Duits perspektief in verband met de provotijd wordt gezien, biedt De Boers stuk in Duitsland vooral jonge regisseurs en toneelspelers de mogelijkheid zich op het toneel uit te leven, wat op het Duitse publiek blijkbaar ontspannend werkt. In een gesprek met Ischa Meijer, de belangrijkste informatiebron over De Boer en zijn stuk, karakteriseert de auteur zichzelf als ‘de charlatan van het Nederlandse toneel’, wat hij als volgt verduidelijkt: ‘Van Dale zegt over dit woord: ‘windbuil’, ‘praalhans’ - en deze twee aan-

(3) Die Zeit (27-9-1974).

(4) ‘Wie eine bürgerliche Familienserie. Loedewijks (i) ‘The Family’ im Malersaal - warum ein Erfolg?’, Frankfurter Rundschau (19-2-1975).

(5) Die deutsche Bühne (maart 1975), p. 7-9.

(6) Frankfurter Rundschau (24-2-1975)

(7) Hamburger Abendblatt (4-6-1974)

[p. 774]

duidingen sluiten direkt aan op mijn opvatting over het toneel. Het tragische van toneel is, dat het sterfelijk is. Teater is een windbuil die elke avond weer opgeblazen wordt door een stelletje windbuil-opblazers in samenwerking met de praalhans, de schrijver-regisseur en het resultaat is een kwakzalverij die misschien nog wel heilzamer is dan een vakkundige psychiatrische behandeling. Ik hou van kwakzalvers en wonderdokters, niet van psychiaters’⁽⁸⁾. Ik heb echter de indruk dat het sukses van De Boer in Duitsland van korte duur is geweest. De geplande publikatie en opvoering van Sieben Wege über einen Fluss laat in elk geval op zich wachten. Interessant is in dit verband tenslotte dat de Suhrkamp uitgeverij sedert jaren plannen heeft voor een publikatie van stukken van Hugo Claus. De reden waarom hier tot nogtoe niets van terechtgekomen is dient, aldus de uitgeverij, gezocht te worden in he tfeit dat verschillende pogingen van andere uitgeverijen in de jaren zestig met stukken van Claus zonder sukses zijn gebleven, zonder dat iemand precies kan zeggen waar dit aan zou kunnen liggen. Misschien komt er toch nog eens een nieuwe poging met Hugo Claus. Voor de ondertussen naar München (‘Kammerspiele’) verhuisde Harald Cllemen is Suiker in elk geval geen onbekend stuk.

Dr. Daniël de Vin

(8) Haagse Post (7-4-1973).