Ons Erfdeel. Jaargang 19

Het nut van de wereld.

Een hele generatie schrijvers van korte verhalen dient zich aan: Rudolf Geel, Kees Simhoffer, Guus Kuijer, Jan Donkers, Christiaan te Winkel, Piet Valkman, Frans Kusters, Hannes Meinkema, Fernand Auwera, Doeschka Meijsing, Willy Lauwens, H.P. de Boer, Mensje van Keulen, Egbert Aerts, J. Bernlef, Hans Plomp, Dirk Ayelt Kooiman en J.M.A. Biesheuvel.

Biesheuvel is één der meest talentrijke auteurs van de reeks. Hij publiceerde tot nu toe drie verhalenbundels, met name In de bovenkooi (1972), Slechte mensen (1973) en Het nut van de wereld (1975). In de eerste bundel zit Biesheuvel inderdaad in de bovenkooi van het leven, als profeet en ziener, verlosser der mensheid. In het tweede boek zal de auteur zijn boodschap beperken tot analyse van het eigen ik Dank zij zijn vrouw Eva tekent zich een voorlopige verzoening met het leven af. In beide boeken leren we de soms geniale, soms erg verwarde auteur kennen als een homo viator, die de zeven wereldzeeën bereisde als matroos, een periode te Leiden rechten studeerde en een tijdlang in gekkenhuizen vertoefde. Dat een dergelijk auteur zich langs de verhaalkode waarmaakt, lijkt me vanzelfsprekend: de roman veronderstelt immers een impliciete ordening, en daar is Biesheuvel nog lang niet aan toe. Opvallend in de beide verhalenbundels is ook de evolutie van de groteske naar het autobiografische verhaal. Hij ziet namelijk in dat niet de hele wereld verlost moet worden, maar eerst en vooral hijzelf. Een der motieven van de bundels is dan ook de strijd van de ik-persoon met God, waarbij hij zich inspireert op de strijd in Moby Dick or the Whale (1851), de roman van Herman Melville.

Ook in Het nut van de wereld, Biesheuvels derde boek, verschuift de auteur zijn stijl van de groteske aftakeling van de wereld naar de genezing van zichzelf. Een der sleutelverhalen uit het boek is de ruim 30 pagina's tellende tekst Onrust. De ik-figuur hoopt rust en herstel te vinden in Noord-Beveland, dat hij lyrisch betitelt als ‘zon van mijn geest, licht voor mijn bewustzijn, lamp voor mijn voeten, heerlijke streek, balsem voor mijn ziel, drager van mijn onuitsprekelijk geluk’. Deze eilandromantiek lijkt me erg typisch voor de huidige generatie, vooral voor de panische vluchtrefleks uit de onmenselijke, bewoonde wereld, in de menselijke, onbewoonde natuur. Ik denk hierbij aan de Waddenromans, zoals Meeuwen (1975) van J. Bernlef, dat zich waarschijnlijk op Schiermonnikenoog afspeelt, of zoals de verslagen van Wolkers en Bomans over hun verblijf op Rottumerplaat. Ook de boeken van Claude van de Berge spelen zich af tegen de achtergrond van de eilanden Terschelling en Gotland (in de Oostzee), terwijl Wim Hazeu's vluchtoord in Duitse honden bijten (1972) het Deense overlevingseiland Funen is. Op een ander niveau zou zelfs verwezen kunnen worden naar het sukses van de tv-bewerking van Cor Bruijns Sil de strandjutter (1940), dat zich eveneens op het unieke Terschelling afspeelt. Het verhaal Onrust begint overigens met een citaat van Lawrence Durrell, die het woord ‘Islomania’ verklaart als het verschijnsel waarbij mensen in een onbeschrijflijke roes geraken op een eenzaam eiland. Zeg maar: een Robinson Crusoësyndroom. De ik-persoon van het verhaal verwacht van het eiland

[p. 762]

van kluiten en uien, schorren en stranden het ‘Paradijs op aarde’. Eindelijk weg van de rotzooi, die we meestal zelf opzoeken, de hele zenuwenboel van het vasteland. Op dit eiland weet hij dat de wereld geen nut heeft, en dat anderzijds ook het hiernamaals niet bestaat. Het enige wat je kan doen, is vanuit jezelf een hemel op aarde kreëren. Hij weent om een zwanehals en ervaart het Zeelandse landschap als Middeleeuws. De rust zindert in hem. Hij vergeet er een aantal van zijn angsten, die zo talrijk zijn, dat ze onbeschrijflijk worden. Mocht de schrijvende ik-persoon er toch aan beginnen, dan zou het een werk van tweeduizend bladzijden worden, want er is niets waar hij niet bang voor is. De ik-persoon, die Jacob Maarten Arend Biesheuvel heet, weet dat de hel van de angst in hem vreet: daaraan moet hij dokteren. Hij doet dat vooral al schrijvend. Hierbij richt hij zich vaak rechtstreeks tot de ‘lieve lezer’, zijn enig klankbord. Het schrijven van Biesheuvel is in de eerste plaats een remedie tegen de allesoverheersende angst, die de ruimten van het heelal vult ‘tot in de uiterste hoeken’. Het schrijven zelf is echter ook één angstkreet, een maalstroom van ‘onrust, warrigheid’: ‘Ach, hoe vreselijk moeilijk is het toch om uit te leggen! Carmiggelt schrijft iedere dag een verhaal, hoe krijgt hij dat voor elkaar? En dan nog van die mooie verhaaltjes’. Biesheuvel vat zelf de gevoelens van de lezer samen, als hij schrijft: ‘Dit verhaal ademt een enigszins rommelige sfeer, onrustig en warrig, maar het is geheel in overeenstemming met de toestand van mijn gemoed’. Biesheuvel is te angstig, te verkrampt om een breed opgezette roman te schrijven. Het verhaal Onrust gaat in zekere zin over de onmogelijkheid een roman te schrijven. Er ontstaat in het vierde deel van het verhaal zelfs een afsplitsing tussen het schrijvende personage Biesheuvel en de auteur Biesheuvel. De auteur observeert zijn eigen worsteling met de schriftuur, de wereld en zichzelf. Het personage van zijn kant gaat nu inzien dat ook op Noord-Beveland de knaging voortduurt, dat het een moeilijke weg is, van God en de wereld naar jezelf, vooral als je dat al schrijvend moet realiseren.

Dezelfde tematiek treft in het 24 blz. lange verhaal Wang Tsjoeng. Ook daar gaat Biesheuvel dieper in op de heilzame funktie van het vertellen. Het verhaal is opgebouwd als een drietrapsraket. De ik-persoon weet met zichzelf geen blijf omdat herinneringen aan rariteiten in zijn leven hem te sterk worden. Hij vertelt daarover aan zijn buurman. In het verhaal aan zijn buurman plaatst hij zichzelf in een situatie waarbij hij, fietsend van Delft naar Leiden, begint te piekeren, in feite verhalen te vertellen aan zichzelf. De vertelling van de ik-persoon aan zichzelf zit ingekaderd in een vertelling van de ik-persoon aan diens buurman, welke vertelling op haar beurt gepresenteerd wordt als gericht tot de lezer en verteld door de auteur. De funktie van het vertellen maakt de vertellende ik-persoon duidelijk aan zijn buurman. Het is een poging om los te raken van die ‘maalstroom van waanzinnige ideeën, voorgevoelens, bevestigingen van verwacht klein en groot leed’, een poging om de angsten die in hem broeden, te onthullen en zo te bezweren. De herinnering aan de absurde, groteske geschiedenissen die hij heeft meegemaakt zijn ‘spelden, die stuk voor stuk met hun punt in mijn hersenschors blijven hangen om me daar te kwellen en te sarren’. - ‘Recht onder mijn schedeldak ben ik een angstig stekelvarken, de pootjes en de kop verzonken in het binnenste van het lichaam. En afgelopen is het niet. Het blijft doorgaan tot ik dood ben’. Voor Biesheuvel is de levensangst zo groot, dat de ergste sarring de veronderstelling is dat de dood hem niet zou komen halen. Het nut van de wereld, en mede van het leven, ziet hij niet zitten. Wellicht is hij een ontgoocheld absolutist. Dat is wat de buurman van de vertellende ik-persoon suggereert: ‘Jij hebt een veel te levendige fantasie, een te groot inbeeldingsvermogen, jouw geest is te groot voor je onmiddellijke omgeving’. De ik-persoon - afsplitsing van Biesheuvel - is een ‘misfit’, die lijdt aan ‘Gesellschaftsunfähigkeit’. Terwijl de anderen met gewone dingen bezig zijn, zit hij zwetend van angst op een stoel. Hij verlangt zelfs opnieuw in het veilige paviljoen E te zitten, ver van de maatschappij, tussen andere marginalen en geesteszieken. Hierbij zinspeelt de auteur op het slotverhaal van Slechte mensen.

Het derde sleutelverhaal uit het boek lijkt me het slotverhaal Opstapper. In deze tekst van 18 blz. overvalt Biesheuvel ons weer met een waanzinnige maalstroom van flitsen en associaties, waarbij hij er o.a. in slaagt een volzin van 3 pagina's te produceren, die als een lintworm uit zijn verziekte hersenen kronkelt. Het wrakhout van Biesheuvels onderbewustzijn spoelt in dit verhaal aan. Ook hier worden een aantal rituelen tegen de aftakeling ontwikkeld. Zo wordt het verblijf op een ouderwets stoomschip in volle zee als een vlucht uit de wereld voorgesteld: ‘Het slapen in een met rood velours

[p. 763]

behangen hut in het binnenste van een stoomschip staat gelijk met gewiegd worden in de moederbuik’. Het zacht kloppend gedreun van de machine klinkt dan als ‘de onverbiddelijke slagen van een groot geluk, als het kloppen van een goddelijk hart, krachtig en rustgevend’. De genezende kracht van de zee, die grote plas vruchtwater, wordt hier romantisch beleefd. Alweer verwijst de auteur naar Herman Melvilles Moby Dick: ‘Het varen is een van mijn manieren om de gemelijkheid te verdrijven, en de bloedsomloop te reguleren’. En ook naar de wonderlijke, bevrijdende avonturen van het reine, onthechte en naïeve hoofdpersonage van Aus dem Leben eines Taugenichts (1826) van Joseph von Eichendorff. Biesheuvels enige levensmogelijkheid is blijkbaar: ‘Je moet je als het ware door het natuurgebeuren, excusez le mot, laten neuken’. In de 8 andere verhalen van Het nut van de wereld graaft Biesheuvel in het eigen verleden, zoals in Over geboorte en dood van mijn grootvader van moederskant. Vreemd aas, Een eigenwijze moeder en vooral Tgawel. In dit laatste verhaal geeft hij zijn indrukken weer over zijn afstamming: ‘Angst, angst, je kon dat niet verwerken, 't Is vreselijk hoe ons geslacht geslagen wordt. De krankzinnigheid wordt bij ons doorgegeven als een tube Prodent’.

Dan rest je alleen nog het schrijven. Het verhaal De dierenwinkel eindigt met een mooie droom, waarin zowel God als mens afgetakeld wordt. ‘Alle beesten zijn weer gegaan waar vandaan ze ooit zijn gekomen en nu is de wereld met alleen maar bomen, vissen, dieren, planten, zee, regen, grond en lucht weer één groot Paradijs’. Aan het paradijs van de verbeelding wil Biesheuvel nog meewerken. Van alle andere havens is hij reeds terug.

Hugo Bousset

J.M A Biesheuvel, Het nut van de wereld, De Harmonie, Amsterdam, november 1975, 158 blz.