Ons Erfdeel. Jaargang 19

‘Verzamelde gedichten’ door René Verbeeck.

In de reeks ‘De gulden veder’, een serie met uitsluitend ‘Verzamelde Gedichten’ van oudere dichters (tot nu toe van Bert Decorte, Anton van Wilderode, René Verbeeck, Jos de Haes, Louis de Bourbon, André Demedts, J.L. de Belder) is Verzamelde Gedichten van René Verbeeck een respektabel boek van driehonderd bladzijden. De dichter heeft de tien bundels gepubliceerd tussen 1930 en 1973 integraal opgenomen. Tevens heeft hij ook ‘Een weergevonden map’ opgenomen, nooit gebundelde gedichten die meestal verschenen zijn in tijdschriften tussen 1941 en 1948. Zijn debuutbundel Oriëntering (1926) heeft hij echter weggelaten omdat hij ‘hem een al te onrijpe en weinig persoonlijke verwoording vind(t) van een poëzieopvatting waar (hij) zeer vlug van was teruggekomen’ (p. 292).

De ‘poëzieopvatting’, waarop Verbeeck zeer vlug zegt te zijn teruggekomen, was in feite het ekspressionisme (van Moens, Gijsen, Van Ostaijen) en vooral dan het humanitair ekspressionisme, dat tussen de jaren '20-'30 in Vlaanderen hoogtij vierde. Verbeecks debuut was inderdaad gedeeltelijk getekend door het patos, de ekstra-poëtische leuzen en het eng nationalisme à la Wies Moens. Reeds in zijn daarop volgende bundel De donkere bloei (1930) zou hij de al te vormeloze retoriek van het humanitair ekspressionisme verwerpen en streven naar een onderkoelde zegging, om er zijn beslist gevoelsgeladen poëzie in uit te drukken. In deze periode werd hij tevens medestichter van de tijdschriften ‘De tijdstroom’ (1930-1934) en ‘Vormen’ (1936-

[p. 759]

1940), waarin de toenmalige toonaangevende dichters zich groepeerden. Ze eisten dat kunst de kristallisering van het leven van de kunstenaar zou zijn. De schoonheidsgraad van de kunst werd volgens hen bepaald door de hevigheid van het beleven en de mogelijkheid om de bewogenheid te verstoffelijken in de enig mogelijke vorm. Het spreekt natuurlijk vanzelf dat de diverse dichters (P.G. Buckinx, René Verbeeck, André Demedts, Jan Vercammen) deze teorieën in hun poëzie hebben toegepast, al naar hun toch wel sterk verschillend temperament.

Voor René Verbeeck zijn leven en dichten één: ‘u liefhebben en dichten / zijn in elkaar gevloeid’ schrijft hij in zijn later werk (240), maar deze idee kwam al vrij vroeg in zijn gedichten tot uiting. In dit vers benadrukt hij bovendien de erotische inslag van zijn poëzie: leven is immers ‘u liefhebben’; maar ook poëzie bedrijven is ‘u liefhebben’. Reeds vanaf zijn vroegste werk benadrukt Verbeeck dat de liefde tot de taal en ook het taalspel gelijk te stellen zijn met de liefde tot de vrouw en het minnespel. Dit lijkt wel de kernidee te zijn waarrond en waarmee Verbeeck een omvangrijk en belangrijk oeuvre heeft gebouwd.

Grosso modo kan men het werk van René Verbeeck in drie grote perioden indelen (hijzelf deelt zijn oeuvre in als volgt: eerste deel; uit de tussentijd; tweede deel): een eerste periode (1930-1940) waarin het vitalisme toonaangevend was; een tweede, minder belangrijke, periode (1940-1965) die een soort bezinningstijd genoemd mag worden met schaarser publikaties en een ruime tijd van zwijgen (1948-1965), waarin hij zich evenwel bezint over het eigen ‘vitalisme’ d.m.v. een belangrijk essay over Hendrik Marsman (verschenen in 1959); een derde periode tenslotte vanaf 1965, het jaar van zijn come-back als dichter met De zomer staat hoog en rijp, waarop sedertdien nog drie bundels zijn gevolgd. En zoals mag blijken uit een recente publikatie van tien gedichten, ‘Het meisje van Rochehaut’ in ‘Dietsche Warande en Belfort’ (juni 1976, 321-330) betekent ‘Verzamelde Gedichten' voor de toch vrij produktieve René Verbeeck (1904) geen afsluiten van een oeuvre. Overigens mag wel als uitzonderlijk beschouwd worden dat deze dichter, die nochtans algemeen bekend staat als ‘vitalist’ in Vlaanderen de enige van formaat, altans wat de dichters betreft, zijn belangrijkste werk heeft geschreven toen hij al voorbij de zestig was. Een poëzie die, mede allicht dank zij de respektabele leeftijd van haar maker, ‘au dessus de la mêlee’ kon staan, maar die toch ook van voldoende kwaliteit en aktualiteit werd geacht voor de Driejaarlijkse Staatsprijs voor de Poëzie (in 1975 nl. voor Liefdeliedjes voor Saraï en andere gedichten, uit 1973).

Verbeecks dichtbundels 1930-1940, d.w.z. De donkere bloei (1930), De minnaars (1935), De dwaze bruid (1937), Tussen twee werelden (1940) en Een huis voor Simone (1940) worden vitalistisch genoemd. Ze dateren trouwens uit de periode van het Nederlandse vitalisme (Hendrik Marsman, J.J. Slauerhoff en Herman van den Bergh). Verbeeck verheerlijkt de liefde van man en vrouw. Deze levenshouding, die ook wel ‘levensroes’ en zelfs ‘levensbronst’ (B. Kemp) werd genoemd, wilde het lichamelijke evenveel recht geven als het geestelijke. De dichter streefde al meteen een evenwicht na, wat hij in De donkere bloei uitdrukte met het motief van de vogel, een veel voorkomend symbool voor zichzelf in zijn poëzie:

waaghals boven de verbaasde gouw
wie houdt de teugels?
veilig rust zijn wondere bouw
op de tucht der vleugels.

(De vogel, p. 20).

De jonge dichter wijst de bandeloosheid af, wat men zou kunnen vertalen als het verwerpen van iedere moraal door de Nederlandse vitalisten en tegelijk streeft hij in de poëzie naar een ‘tucht’, een vormelijkheid die hem beveiligt. Later, in De zomer staat hoog en rijp (1965), noemt hij zich ‘van de soort die als vlam / of rusteloze meeuw is geboren’ en belijdt dat hij altijd al ‘zijn bestaan wou bevestigen / in het zwevende vloeibaar makende gevoel’. Daar schrijft hij dan: ‘ik was in woorden vervluchtigd zonder u.’ Met ‘u’ bedoelt hij de geliefde. In De donkere bloei evenwel staat hij nog helemaal aan het begin. Weliswaar realiseert hij zich reeds de kracht van de geliefde, maar als dichter moet hij zich vooral zelftucht opleggen. Dit betekent meteen een onderkoelde zegging met ‘de glans van hard en koud metaal’ (24). Natuurlijk is dit een pantser om het gevoel te beheersen, dat anders vrij vlug naar het patetische zou kunnen overslaan. Verbeeck zal zijn hele oeuvre door die zelftucht handhaven, wat de spankracht van zijn gedichten bijzonder ten goede komt. Van het begin af aan wil de dichter een gevoel van totaliteit uitdrukken, een kosmisch gevoel van de kontinuïteit van het leven in en met de hele schepping. Achter dit intense levensgevoel zit echter ook

[p. 760]

de vrees voor, juister het besef van de vergankelijkheid. Verbeeck ervaart de vergankelijkheid niet als een tragisch fenomeen, wat Marsman wel doet, maar veeleer gevoelsmatig, met melancholie en, paradoksaal, als ‘zout des levens’. Hier ligt trouwens het grote onderscheid tussen Verbeeck en Marsman. Deze laatste was een tragisch dichter die evolueerde van het louter prerefleksieve naar het wijsgerige. Marsman ervaarde de vrouw als een gevaar en het opgaan in de ander als een verlies, een vernietiging van de eigen persoonlijkheid. Verbeeck daarentegen heeft zijn hele oeuvre door het ‘gansheidsgevoel’ uitgedrukt, een kosmische eenheid waarin het ik verlost en opgelost kan worden in het wij, een ontindividualisering. Verbeeck is geen individualist als Marsman, die zichzelf aldoor diende te bevestigen. Zijn kosmisch-vitalistische levensgevoel heeft Verbeeck onvergetelijk tot uiting gebracht in De minnaars (1935), een bundel die een hoogtepunt zal blijven in zijn oeuvre en in de Vlaamse poëzie. De kosmisch-vitale kracht noemt hij: ‘iets breekbaars / dat in muziek hing, om bloemen / om 't gelaat van jonge mensen / en, toen ik aan mijn lief lag / in de geruisloze vluoht der vogels / die men uren noemt.’ (76). Deze vitale kracht doortrilt blijkbaar het hele leven, is krachtig en tegelijk kortstondig: ‘zo heerlijk en kortstondig / dat iedere vreugd van weemoed stond doorschoten - maar in die pijn / werd elk bezit zo dierbaar’. Het heerlijke en kortstondige, ‘deze broze tover: / vergankelijkheid, o zout des levens.’ is juist de paradoks van alle leven. Verbeecks belijdenisen levenslyriek wordt inderdaad beheerst door deze paradoks. het besef dat alles voorbijgaat verleent aan het leven smaak en pit. In De dwaze bruid (1937) viert Verbeeck de tot nu toe strak gehouden teugels: zijn vers is losser, meeslepend, wervelend op een onstuitbaar ritme. De ‘dwarreldans der zinnen’ haalt het op de vroegere vormtucht en het barokke element springt meteen naar voren. Wat deze dityrambische, meestal als distichon opgevatte verzen redt is het onstuitbare, musische karakter ervan. Een huis voor Simone (1940) bezingt de vervoerende eenheid van man en vrouw, beslist minder eksuberant en meeslepend dan in De dwaze bruid, maar even intens lyrisch.

De oorlog heeft aan deze paradijslijke roesbeleving een abrupt einde gemaakt. Weliswaar blijft daardoor de eenheidsvisie met de vrouw ongeschonden, maar de gemeenschappelijke tragische gebeurtenissen zullen Verbeecks élan vital voor een lange tijd breken. Zijn vitalisme en vooral zijn gansheidsgevoel met de hele kosmos worden bedreigd. Er groeit in hem wantrouwen, een chaotische gevoelswereld van ondergang, het inzicht te leven ‘tussen een dode wereld / en één nog machteloos om op te staan’ (116) en tevens ook de behoefte om in te keren ‘tot het inwendig Rijk’ (107). In ieder geval bleek uit de bundel Tussen twee werelden (1940) dat het felle vuur was geblust. Acht jaar later, in 1948, publiceerde Verbeeck nog een bundel Op het spalier der maanden: stillere poëzie van iemand die de balans van zijn leven leek op te maken. Er volgde een periode van zwijgen.

En toen, vrij onverwacht, in 1965 publiceerde de dichter De zomer staat hoog en rijp. Het mag wel uitzonderlijk genoemd worden, dat deze dichter zijn belangrijkste werk pas nu publiceert: vier bundels na. De zomer staat hoog en rijp, Het uur van de wesp (1967), Van de zalige knoop van man en vrouw (1971) en Liefdeliedjes voor Saraï en andere gedichten (1973) Hij is nog soberder, nog eenvoudiger en nog minder literair geworden dan vroeger, maar wezenlijk is er, inhoudelijk noch formeel, iets veranderd. De zomer staat hoog en rijp handelt over de levenszomer, andermaal een vitalistische verheerlijking maar nu van het rijpe en gerijpte leven, waarbij evenwel de dood al op de loer ligt. Zelf formuleert hij het in twee verzen, de twee titels van de bundels:

de zomer des levens staat hoog en rijp
en dra komt het uur van de wesp (188).

De paradoksale situatie van vroeger, ‘Verganklijkheid, o zout des levens’, is gebleven en heeft zich zelfs nog toegespitst. Verbeeck schrijft nu een Hooglied op de echtelijke liefde, met een vaak bijbelse beeldspraak en in een soms lichtelijk archaïserende zegging. In feite heeft hij nooit over iets anders geschreven, behalve dan even, in de ontreddering van het oorlogsgevaar, dat tenslotte een bedreiging was van dit ‘gansheidsgevoel’. Anekdotisch gezien behandelt hij in deze bundel het (zijn) hele leven: een jonge liefde, kinderen, vreugde en verdriet, zorgen, de gerijpte liefdesverhouding. Andermaal blijken leven en liefde één te zijn en worden ze tevens betrokken op, zelfs gelijkgesteld met het schrijven en de poëzie. Liefde is dan ook de overwinning op het niet. In het gedicht Ik van de soort die als vlam (177) bijv. handelt de dichter over zijn romantische evasieve drang, een soort eskapisme, die hij heeft

[p. 761]

kunnen overwinnen dank zij de vrouw: ‘ik was in woorden vervluchtigd zonder u’. De vrouw, geliefde en echtgenote, heeft de dichter, wiens natuur eerder labiel en zwevend is (vandaar herhaaldelijk het beeld van de vogel) voor dit verdampen behoed en hem een ruimere wereld doen ontdekken, een kosmos waarin hij wilde opgaan. In Het uur van de wesp is de dood, die soms, zij het slechts even, leidde tot opstandigheid, berusting geworden, een noodzakelijk en onontkoombaar zelfs bijna blij aanvaarden. Deze meer berustende tematiek eiste dan ook een soberder, rustiger ritme en een strenge eenvoud. Dit laatste is misschien wel het hoofdkenmerk van Verbeecks later werk. Ook in Van de zalige knoop van man en vrouw overheerst weer de tematiek van het paar. Men zou deze bundel een apologie van de echtelijke liefde kunnen noemen. In Liefdeliedjes voor Saraï en andere gedichten tenslotte heeft de dichter een bijbels gegeven, Abrahams liefde voor zijn vrouw Saraï, die in gevaar was door de begeerte van de Egyptische farao, uitgewerkt. De liefde wordt blijkbaar bedreigd, wat ook tot uiting komt in de cyklus Andere gedichten o.a. in de getransponeerde autobiografische cyclus Trigeminus, maar andermaal roept dit niet echt opstandigheid op, maar veeleer het wijze inzicht dat juist het vergankelijkheidsbesef het leven verdiept.

René Verbeeck is zijn hele oeuvre door een dichter van de liefde. Maar zijn liefde tot de vrouw is wezenlijk liefde voor al het bestaande, voor de hele kosmos, waar de geliefden een symbool van zijn geworden.

Willy Spillebeen

René Verbeeck, Verzamelde Gedichten, Uitgeverij Orion, Brugge, 1975.