Ons Erfdeel. Jaargang 19

Nieuwe woordbeeldingen.

De titel ‘Nieuwe woordbeeldingen (kubistische en ekspressionistische verzen)' gaf Theo van Doesburg pas achteraf aan een aantal gedichten, toen hij had besloten onder het pseudoniem I.K. Bonset poëzie te publiceren. De gedichten zijn geschreven tussen 1913 (1914) en 1920, zoals het titelblad aangeeft. Bonset debuteerde in mei 1920 met een gedicht dat niet in het manuskript voorkomt. De naam I.K. Bonset wordt voor het eerst vermeld in een brief van eind 1918 aan Tristan Tzara, een van de grondleggers van het dadaisme. Van Doesburg gebruikte het pseudoniem vooral voor zijn dadaïstische werk. Hij gaf zijn vermomming aan niemand prijs; waarschijnlijk ook omdat Piet Mondriaan, zijn mede-redakteur van ‘De Stijl’, er veel rechtlijniger ideeën op na hield en Van Doesburg er geen heil in zag anderen ervan te overtuigen dat je dadaïst kan zijn en tegelijk een zuiver funktioneel, konstruktivistisch schilder en architekt.

De ‘Nieuwe woordbeeldingen’ omvat waarschijnlijk een selektie van de gedichten die Van Doesburg schreef onder verschillende serietitels. Het titelblad van het manuskript geeft op de naam ‘Vergeten rijmen’, in potlood uit de losse hand geschreven. Deze naam heeft de dichter nooit gepubliceerd. Hij onderscheidde zijn poëzie met de series ‘Stillevens’ van 1914-1915, ‘Soldaten’ uit 1916 en de latere ‘X-beelden’ en ‘Letterklankbeelden’. Merkwaardig is, dat hij na zijn debuut met ‘X-beelden’ gedichten uit de series door elkaar publiceerde en er ook gedichten zijn gepubliceerd die niet in het manuskript voorkomen. De enige bundel die I.K. Bonset zelf heeft uitgegeven is dan ook een bloemlezing: ‘Anthologie Bonset’, verschenen als speciaal nummer van ‘De Stijl’, jaargang 4, nummer 11, november 1921, met gedichten tussen 1913 en 1921. Na 1922 besloot Van Doesburg geen poëzie meer te schrijven. Hij was maar matig tevreden over zijn pogingen in zijn vroegere verzen en in zijn latere ‘X-beelden’ ‘het uitdrukkingsmiddel van de poëzie te herstellen’. De hoorder werd er steeds afgeleid door het begrippelijke, suggestief-simbolische, het denkbare’, verklaarde hij in juli 1921 in ‘Grondslagen tot een nieuwe

[p. 757]

versbeelding’. ‘De literatuur’, zo vervolgde Bonset in 1926, ‘bezit een eigen realiteit, een eigen indeling, () ze heeft noch ‘zin’ noch bedoeling, haar inhoud is het woord, haar middel is de schrijfwijze, de nieuwe schrijfwijze is de ‘automatische’, zij is intuïtief, logische samenhang moet men daarin niet zoeken’, aldus het voorwoord tot zijn ‘abstrakte sur-humanistische roman Het andere gezicht’ die vanaf 1926 in afleveringen in ‘De Stijl’ werd gepubliceerd.

Bijna 45 jaar na zijn dood - Van Doesburg overleed in 1931 op 48-jarige leeftijd - heeft K. Schippers het initiatief genomen tot een uitgave van de gedichten van Theo van Doesburg onder de oorspronkelijke titel ‘Nieuwe woordbeeldingen’, ook al beperkte hij zich niet geheel tot het manuskript. Hij voegt een enkel gedicht als ‘Centra’ wegens de datering tussen en laat andere, wel gepubliceerde maar niet in het manuskript voorkomende gedichten apart volgen.

Schippers ‘verklaart’ zijn daad door te wijzen op de betekenis van de gedichten van Theo van Doesburg, die ‘vooral interessant zijn als ze worden bekeken op hun onderlinge verband. Bekentenis-poëzie met vaag-mystieke echo's verandert binnen acht jaar in lettergedichten die nergens meer naar verwijzen. Er is alleen nog typografie, ritme en klank.’

Het lijkt me achteraf zinloos om naar een rechtvaardiging te zoeken voor een publikatie die in deze vorm door de dichter nooit is gewild. Daarvoor had hij in ‘De Stijl’ anders alle gelegenheid. Wel is het merkwaardig, dat Schippers zich niet heeft gehouden aan ‘het onderlinge verband’, maar is uitgegaan van een manuskript waar hij zelf enkele



gedichten aan toevoegt: ‘Centra’ en de ‘X-beelden’, en die hij laat volgen door ‘Andere gedichten’ welke kronologisch zijn gegroepeerd maar besluiten met een gedicht uit 1916 dat nog met Theo van Doesburg is ondertekend. Het is ook de vraag of de typografisch op een gedicht lijkende teksten van na 1921 wel als gedicht zijn bedoeld, zoals een manifest ‘Dada-Hollande’ (in het Frans), een inskriptie voor het museum van Dr. Berlage, een ‘Chronique scandaleuse des Pays Plats’ en een in dichtvorm gepubliceerd ‘Zijn’ dat vooraf ging aan de roman ‘Het andere gezicht’. Die vraag wordt meer relevant, als Schippers zelf een stuk citeert waarin Bonset een overzicht

[p. 758]

heeft gegeven van zijn eigen ontwikkeling, ‘Van het woord en de letterkunde, 1917-1927’, en zijn aarzeling ten aanzien van de publikatie van zijn gedichten verklaart.

Schippers motiveert zijn werkwijze met een verwijzing naar de vorm: ‘Theo van Doesburg hechtte zoveel waarde aan het beeld van het gedicht dat een nieuwe typografische benadering van zijn poëzie het karakter te ingrijpend zou aantasten.’ Erg goed; maar waarom wordt dan niet ook de afwijkende vorm van het gedicht ‘Ruiter’, volgens mededeling van Schippers in ‘Merz’ en in ‘De Stijl’ in een onderling afwijkende typografie gepubliceerd, getoond?

Zo blijven er wel enige vragen bij het debuut in boekvorm van I.K. Bonset. Wat is nu de waarde van dit dichterschap? Volgens Schippers is ‘het bewust gekozen minimum de grootste betekenis van zijn poëzie’.

De bundel begint met een zeer traditioneel, naturalistisch vers ‘Herfst’ met regels als: ‘de wind is een dief die de blaêren uit het park rooft’. In ‘Volle maan’ zijn voor het eerst door onderstrepingen en afwijkingen in de typografie zekere aksenten in de klankwaarde aangegeven. De serie ‘Stillevens’, 22 (?) gedichten lang, blijft zeer naturalistisch bij het patetische af: ‘want met dien zoen gaf zij haar gansche wezen mij’. Eerst op blz. 53 komt het opmerkelijke ‘Centra’ uit 1915, gedrukt in een sterk ritmische typografie met gebruikmaking van de regels die de futuristen opstelden om de syntaksis te vernietigen en ‘de poëzie te maken uit het leven van een motor’. Het jaar 1915 is het begin van een kentering in Van Doesburgs poëzie. Klank, ritme en beeld gaan het winnen van het verhalende, mystieke. Toch blijkt uit de keuze van zijn onderwerpen dat de dichter zich niet geheel vrij kan maken van wat hij zich tot taak heeft gesteld: de vorming van een beter mens door te protesteren tegen menselijke knechting in ‘De Fabriek’ of ‘Kazernekamer’. De gedichten uit de serie ‘Soldaten’ worden gevolgd door de vier dadaïstische ‘X-beelden’, waaruit het begrip (‘Begrijpen is voor kunst altijd uitgesloten, Kunst houdt op waar men haar begrijpt. Poëzie laat zich niet begrijpen - zij grijpt.’ 1920) is verdwenen en vervangen door de vrije associatie van a-logische beelden die alleen worden gekozen om de klank. Ook dan voelt I.K. Bonset zich nog onbevredigd, omdat hij zich niet heeft bevrijd van hinderlijke begripsassociaties. Hij besluit zijn dichterlijke ontwikkeling met enkele ‘Letterklankbeelden’ die louter uit letters in verschillende typografie bestaan en waarvan de klank volgens speciaal ontworpen regels ‘zoveel mogelijk mechanisch’ moet worden voortgebracht. De typografie fungeert als partituur. Daarmee is het grensgebied bereikt tussen muziek en taal. Dit betekent het einde van een poëzie die zoals Schippers terecht zegt ‘een persoonlijk avontuur’ was. Een uniek avontuur, waarvoor men zich echter wel eerst door een lange reeks naturalistische verzen heen moet lezen om er de kortstondige verrassende witkracht van te ontdekken.

Erik Slagter

I.K. Bonset, Nieuwe woordbeeldingen, de gedichten van Theo van Doesburg. Met een nawoord van K. Schippers, Amsterdam, Querido, 1975, 112 bladzijden.
(Zie voor de betekenis van de poëzie van I.K. Bonset voor eksperimentele en konkrete dichtkunst Ons Erfdeel, jrg. 17, nr. 4, september-oktober 1974)