Ons Erfdeel. Jaargang 19

Nostalgie naar het matriarchaat.

‘Ze wonen in Zuid. Amsterdam Zuid. In een echt huis, dat wil zeggen een alleenstaande woning met een tuin, een kelder en een zolder. De tuin is verwilderd, want ze hebben te lang in een flat gewoond om na de aankoop van het echte huis nog te gaan tuinieren (...) Ze komen ook heel weinig in de tuin. Alleen bij warm weer zitten ze wel eens buiten, maar ze vinden het prettig om te weten dat het daar aan de andere kant van de ruiten nog van hen is’ (beginregels van Alles Anders).

Ze: een ouder echtpaar, kinderen overwegend de deur uit, zij heeft weinig nog te doen. Min of meer uit pure verveling versiert ze een vriend van haar zoon. (Hij uit pure verveling een vriendin van hun dochter.) Maar het gaat allemaal zo lusteloos, zo afgestoft ook, precies in de sfeer van de beginregels die ik hierboven citeerde, dat een aandachtig lezer onder die volle nadruk op die zeurderige verveling wel gauw een dieper en fundamenteel onbehagen gaat voelen. Maartje Luccioni geeft haar boek een citaat uit Thorstein Veblens The theory of the leisure class mee: (ik vertaal) ‘Het grootste deel van het huishoudelijke sleurkringetje waaraan de huisvrouw uit de middenklasse haar tijd en inspanning geeft, blijkt - als je het goed bekijkt - weinig of geen verder doel te hebben dan aan te tonen hoe zij zich juist niet bezighoudt met broodwinning of iets anders van substantieel nut. Haar bezigheden gebeuren geleid door tradities die gevormd werden onder de wet van opvallend nutteloos tijden materiaalverknoeien’.

Een feministisch boek dus? Of op z'n minst eentje gedragen door een idee van progressieve sociologen? Hoewel de meeste vaderlandse recensenten Alles Anders als zodanig hebben aangeprezen, aarzel ik het predikaat feministisch op dit uitmuntende literaire werk volmondig toe te passen.

Een zachtere maatschappij

Alles Anders valt in twee delen uiteen. Het eerste deel bevat het huisvrouwen-nietsdoeverhaal dat ik boven samenvatte. Het tweede is een arkadische vertelling, een soort science-fiction spelend in een nevelig verleden. Vrouwen en mannen leven er apart. Het verhaal zelf rolt zich af in wat een vrouwenkamp heet. Alleen in de zomer vindt er kontakt tussen de seksen plaats, en bevruchting. In andere seizoenen zijn de relaties man met man, vrouw met vrouw, en opvallend weinig monogaam. In dit tweede deel, dat dus overwegend tussen vrouwen speelt, heeft Maartje Luccioni op een vrij poëtische wijze willen duidelijk maken hoe een samenleving eruitziet die bevrijd is van mannen en het mannelijke. Bepaalde elementen die wij nu vrouwelijk noemen, overheersen daar, - dit in tegenstelling tot

[p. 755]

onze overheersend mannelijke kultuur van vandaag.

Je ziet het al in de bouwstruktuur van hun kamp: zachte kronkelende wegen waar het mannenkamp rechte straten heeft. Je ziet het in de gebruikte materialen: de mannen gebruiken er metaal en messen, de vrouwen hout. De kinderen heten naar de moeder, aangezien het moederschap vaststaat en het vaderschap niet. Zij zorgen ook voor de kinderen tot zes jaar, daarna gaan de jongens naar het mannenkamp. Er is een zeer soepele taakverdeling, geen vrouw hoeft langer te moederen dan ze het aankan, of dan haar andere bezigheden dit toelaten. Alle kinderen zijn van alle moeders. Je ziet het in de manieren van overlevering: de vrouwen gebruiken recitatieven en gezangen, de mannen stellen het op schrift, hetgeen ten koste gaat van hun mentale vermogens: ‘Hebben jullie gemerkt, dat ze minder goed kunnen reciteren dan vroeger? Waarachtig. En dat is sinds ze begonnen zijn, hun herinneringen in de vorm van gegrifte tekens te bewaren (...) Hun eerste bouwer werkt nu met bundels en rollen en vellen vol tekens, die hij telkens moet raadplegen. Ik werd er eerlijk gezegd verlegen van, en wist niet waar ik moest kijken. Het leek me beschamend voor hem, maar het gekste was, dat hij beschermend deed tegen mij’ en: ‘pas op, ze kunnen wel ik weet niet wat optekenen. Wie zal dat nagaan? Een zang is waarheidsgetrouwer want die wordt bij zijn ontstaan tenminste door het hele dorp gehoord, en gekeurd’ (185/6).

Er treedt een scheur op in hun bestaan als een van de vrouwen zwicht voor de aandrang van een man om durend met hem te gaan samenwonen, apart van de anderen Heel subtiel weet Maartje Luccioni dan aan te tonen hoe zo'n privérelatie vrouw-man (wij zouden het huwelijk noemen) bij beiden de individualiteit beperkt die een leven in een grotere gemeenschap eigenlijk veel beter waarborgde dan een privéverbintenis, en hoe deze soort relatie ook het machtsevenwicht tussen de seksen verstoort: ‘je moet wel beseffen,’ zegt een van de vrouwen uit de gemeenschap tegen degene die het nu met een man afzonderlijk wil gaan proberen, ‘dat jullie dan zelf alles moeten doen. Je kunt helemaal niet meeprofiteren van het gemeenschappelijke werk. Je zult nooit tijd en energie over hebben. (...) Ik dacht dat jij wat voelde voor weven. Maar als je daar alleen gaat wonen, dan wordt je, ja ik weet niet wat, een soort manusje-van-alles. Al wat je dan ooit aan weven zult doen, is een getouwtje in een hoek van de hut, en als je hut dan nog bovendien een kinderkraal in het klein is’, - en de gevolgen voor de vrouwen: ‘De vrouwen in de verdrukking. Ze nemen schutkleuren aan, ze zien op naar wie haar kiezen en zich de geteelde kinderen toeëigenen, ze worden onderhouden en doen zelf de nederigste makkelijkste arbeid - dat is ondertussen wel die waar het taaiste uithoudingsvermogen voor nodig is. Hun ware aard raakt deels verdonkeremaand. Wat hun niet bevalt, proberen we onderdanig er uit te wieden - en wat hun bevalt, is wat ons minder maakt dan hen, en onbelangrijker’ (162, 199/200).

Op deze manier wordt Alles Anders een illustratie van een vrouwengemeenschap met alle mogelijkheden voor openheid, samenwerking, volledige zelfontplooiing. Maar ook voor uiterste kwetsbaarheid: er hoeft maar één man op het idee te komen dat een durende privéverhouding tussen één man en één vrouw verkieslijker is, of zo'n hele vrouwensamenleving wordt bedreigd en stort tenslotte in elkaar. In de historie blijft zo'n amazonekultuur dan alleen geboekstaafd als afwijkend, en uiteindelijk zonder overlevingskansen.

Anders?

In dit opzicht vertoont Alles Anders opvallende overeenkomsten met Maartje Luccioni's eerste roman, die indertijd terecht veel opgang maakte: Wie nu geen huis heeft. Dat boek was wel niet arkadisch, vertoonde ook geen tweedeling, evenmin rechtstreekse toespelingen op het zinloze bestaan van huisvrouwen, maar het was wel een boek dat onder vrouwen speelde en erdoor beheerst werd, om precies te zijn door twee grootmoeders, een moeder en een dochter Jeannette. De moeder in Wie nu geen huis heeft is een godinnebeeld van vruchtbaarheid, vitaliteit, feminiene natuurlijkheid (wat men daar dan ook onder moge verstaan), kortom vrouwelijkheid in de traditionele zin van het woord. Ook de beide grootmoeders tekende Maartje Luccioni daar als vruchtbaarheidsgodinnen, maar ook met geheime kennis vanwege hun leeftijd; zij zijn een soort kruising tussen heks, medicijnvrouw en oermoeder. Opvallend echter is dat de derde generatie vrouwen slap is vergeleken bij de eerste twee. De grootmoeders wekken in de familie ontzag op, en wel als vrouw. De moeder ook, maar op een wat nauwere manier: alleen als moeder. De dochter Jeannette echter is ronduit een kindvrouwtje, - en de moedergodin achtige eigenschappen van haar moeder en grootmoeders zijn bij haar spoorloos. Zij is volslagen afhankelijk van haar

[p. 756]

man, en de vraag rijst dan ook of zij wel bestaansrecht heeft. (Zo rijst ook in Alles Anders de vraag of een tot huisvrouw gedenatureerde vrouw wel bestaansrecht heeft als menselijk wezen.) Bestaansrecht hebben de vrouwen in Wie nu geen huis heeft vooral in hun biologische kwaliteit van leven geven en doorgeven: ‘je gaat zonder bagage door het leven, je bent eenvoudigweg, je hecht niet, je bent alleen beschikbaar, in je buik is het een komen en gaan van kinderen geweest, zo gewonnen, zo geronnen’ (Wie nu enz., blz. 827). Beide boeken van Maartje Luccioni vertonen een archaïsch vrouwbeeld en de ondergang daarvan: een huisvrouwtje zonder eigen identiteit.

Mij lijkt daarom dat Maartje Luccioni oog heeft voor wat vrouwen zijn in sommige aspekten. Dat ze ook oog heeft voor wat vrouwen zelfs voor prachtwezens hadden kunnen zijn als ze niet door deze kultuur in de verschralende relatievorm die huwelijk heet, werden ingeperkt. Aan de andere kant verheerlijkt Luccioni in vrouwen eigenlijk niets anders dan de idyllische eigenschappen die mannen in haar willen zien: weelderigheid, vruchtbaarheid, zangerigheid, zachtheid. Dat nu lijkt me kulturele regressie. De oertijd Is voorbij. Feministisch zou een boek pas heten als het vrouwenfiguren schept, niet op archaïsche basis, maar mensen waarin de vrouwelijke en mannelijke kant van hun wezen tot uiting kwam. Die overgrote nadruk nu op moederlijkheid en vruchtbaarheid zou dan gereduceerd worden tot één aangename kreatieve eigenschap onder vele andere menselijke eigenschappen Dát mis ik in beide romans, en daarom aarzel ik ze feministisch te noemen (in de zin bijv. van Les Guerillères van Monique Wittig, of van Häutingen van Verena Stefan, of van Flying van Kate Millett, of van sommige passages in werk van Van Paemel of Stassaert bij ons).

Luccioni hinkt op twee gedachten: verwerping van de afhankelijkheid van de vrouw en verheerlijking van juist die traditioneelvrouwelijke eigenschappen die een vrouw, biologisch en ekonomisch, afhankelijk maken. In deze is zij echt een prototype van haar tijd: Men is enigszins gewend aan emancipatie-ideeën, en denkt na over wat mannen en vrouwen in de toekomst zijn zullen, en voelt een onmacht dat te kunnen visualiseren. Vanuit dat nietsweten en die onzekerheid (en onzekerheid maakt angstig) valt men terug op een archaïsche verheerlijking van een al dan niet historisch matriarchaat. Als zodanig vertolkt Luccioni in beide boeken, maar het sterkst en het duidelijkst in Alles Anders deze ambivalentie. Als zodanig daarom is Alles Anders een biezonder scherp en sterk tijdsdokument.

Hanneke van Buuren

Maartje Luccioni, Alles Anders, Amsterdam, De Bezige Bij, 1976.