Ons Erfdeel. Jaargang 19

Wat je hoort zijn de vergeetmijnietjes.

Na een aantal bundels die niet schenen te weten waar zij het hadden met taal, poëzie en werkelijkheid, laat Fred de Swert een nieuwe, bijna 80 blz. dikke verzenbundel verschijnen: Wat je hoort zijn de vergeetmenietjes! Bij zo'n titel is mijn eerste gedachte dat het al moeilijk zal zijn, wil de dichter in zijn verzen die belofte waarmaken. Ook al is die titel dan een gedeeltelijke ready-made, aangepast naar een citaat van ene Hans Haas, dat ook als motto de gedichten voorafgaat:

‘En zij zingen
maar dansen niet meer,
zij houden van geluiden
en kennen de bedoeling niet meer
zij luisteren
en plots
- als zij stil zijn geworden -
horen zij de bloemen en de dieren,
beluisteren zij de vergeet-mij-nietjes’.

Hans Haas, ‘De nacht van de leeuwerik’ (blz. 16).

Luisteren, spreken en begrijpen, taal tussen mensen, het zijn motieven die in motto's en verzen aanhoudend terugkeren en tekenend zijn voor de poëtische ommekeer na de vorige, nog vrij hermetische bundels. ‘Afrekening’ is hier dan ook de titel van de eerste afdeling, die enkel programmaverzen groepeert, positiebepalingen tussen schrijven en leven:

‘Er zijn tijden geweest dat ik
probeerde wat in me was,
in taal om te zetten.
Het is me nooit gelukt, tot ik de taal verbrandde,
en
de blaren op mijn lichaam stonden.’ (p. 13, 1e strofe).

Het leven haalt het op de taal. De poëzie wordt levensbegeleiding in plaats van levensdoel. Er wordt een stuk benauwdheid, levensvreemdheid weggewist, wanneer de vensters van de taal opengegooid worden, en de wind van de werkelijkheid over de schrijftafel waait. Wat de dichter moeizaam ineenpuzzelde als een mensvergeten knutselaar, fladdert vrolijk zorgeloos in een hoek, bij het besef:

‘elke dag zie 'k duidelijker dan ooit dat
van wat je maakt slechts de echo's overblijven.
In Zwitserland krijg je ze gratis’ (14).

Zo is ook ‘zwijgen de moeite waard’ (15) geworden, en het gewone woordeloze leven met zijn zoontje is even kosteloos en waardevol als het beste gedicht:

‘En wat ik denk is kosteloos,
zolang hij in mijn armen duikelt
en vraagt naar de voorbije avond...’ (16).

Wat na die inleidende verzen volgt is dan ook een versverslag van zo'n intens, met poëtische aandacht beleefd leven, als man, als vader, als volwassen geworden kind.

‘Gedichten voor mijn dochter’ zijn gewijd aan dochtertje Katelijne; het kind dat haar lach en de geur van jong vlees plaatst tegenover de wereld van boeken, pijn en namen geven. Katelijne is in deze verzen het kind dat het leven zelf symboliseert, voor het uiteengevallen is in kontrasten, in woorden en papieren:

‘Katelijne onder handbereik
en ze lacht als kwetterende vogels,
ruikt naar jong vlees, vers gewassen linnen,
ze ruikt naar verlies.’ (25)

Precies naar dat leven, dat helemaal bestaat uit paradoksen en gelijktijdigheden, is De Swert hier op zoek. Naar een leven dat heel dicht bij zichzelf blijft. En om dat te bereiken moet hij inderdaad de taal verbranden tot de blaren op zijn lichaam staan. Want dat lichaam, met die blaren, is het leven. Niet dat boek, niet die abstrakties, niet die bladeren, dat papier. Daarom is wat De Swert hier probeert niet in de eerste plaats te interpreteren als wantrouwen tegenover de poëzie, maar als een terugkeer naar de grond van de poëzie, maar het ‘grote ogenblikkelijke

[p. 592]

leven’, dat Kouwenaar al 25 jaar geleden als ideaal van de eksperimentelen voorhield. Het leven vóór de namen, dat is precies wat het gedicht nodig heeft om naamloos genoemd te worden. Om in zijn voorlopigheid voltooid te worden, in zijn vloeiendheid gefikseerd. Dat is wat de dichter altijd op voorhand mislukt, en van zijn mislukking bewust, onderneemt:

‘en als ik dan woorden zeg,
weet geen hond wat ik bedoel,
want er zijn slechts klanken,
woorden bestaan niet meer.

ik ben ze gewoon vergeten,
in mijn hondsdolle drilt om alles een naam te geven,
te benoemen, te beëindigen.

Wie ben ik dan, dat 'k dit zou kunnen...
ik praat nog slechts met klanken en kleuren,
het overige herken ik niet
het zit ergens in je vingertoppen
of in je herinneringen van langgeleden...’ (25)

En zo blijft ook de dichter, die de zelfgenoegzame taal afzweert voor het nooit voltooide leven, eindeloos gekonfronteerd met de problematische ontoereikendheid van de taal, die voor zijn werk niet is gemaakt. Dan kan hij, zoals de eksperimentele dichters het deden, een tegentaal ontwerpen, die de lichamelijkheid van het leven wil evenaren, en het leven zeggen. Of hij kan spreken over zo'n taal en over de kloof tussen taal en leven. En hij kan ook van het leven de anekdotische laag vertellen. Dat is het gemakkelijkste, dat is ook het minst poëzie, en als poëzie het minst leven.

Heel wat verzen van De Swert gaan niet verder dan dat. Dan begint hij te praten, te mijmeren, te keuvelen. Dan vertelt hij voorvalletjes, die wel voor hem interessant zullen zijn, maar die de lezer onberoerd laten, omdat ze van hem alleen gebleven zijn.

Dat is de keerzijde van deze afrekening.

Positief zijn de verzen waarin De Swert vorm geeft aan het heimwee en de melancholie, die verscholen liggen tussen de dagelijkse dingen en die hij door zijn poëzie losweekt. Dan heeft hij het over ‘herinneringen, ervaringen, dingen die onaf zijn gebleven, maar door de jaren heen a.h.w. zichzelf hebben ingevuld. Gestalten zijn geworden.’, zoals het op de achterflap geformuleerd wordt. Dan heeft hij het over de onontwarbare knoop van ervaringen, die tegelijk pijn en vreugde zijn:

‘Als jij huilt, lach je met tranen,
als ik lach, schrei ik van binnen.’ (26)

Heel typisch voor die poëzie, die de versteende weemoed in verzen weer kneedbaar maakt, is de afdeling ‘Het heimwee dat pas later komt’, over een verhuizing naar Nederland, een bezoek aan zijn geboortestreek, zijn ouders. In de beste gevallen wordt hier de anekdotiek verdiept tot verzen over het lijden aan het leven zelf, over de onnoembaarheid van de altijd aanwezige pijn.

‘Pijn’ is overigens een trefwoord dat overal opduikt en uiteindelijk wat al te opdringerig op de voorgrond komt. Vooral ook in de laatste afdeling, ‘De ogen van Katelijne’, met als ondertitel ‘een eenvoudig verhaal’, een verslag van een oogoperatie van zijn dochtertje:

Die avond
- de zon stierf vlak achter Leyenburg -
kroop je aarzelend je bedje rond
het was net alsof je niet kon zien.
Vanachter de struiken
keek ik je kamertje binnen
maar je was er niet, zo scheen het me toe.

Toen ik die lange gang was doorgelopen
- geschrokken van de vele lichamen die hier
verzameld lagen te lijden -
bevangen door scherpe geuren die 'k nergens
anders kan ontmoeten omdat ze bij dit lijden horen
had je me gezien, vooraleer je ogen me zagen.
Je kwam overeind en stond trillend en bevend,
snikkend zonder te wenen
achter de tralies die je gevangen hielden.
Een uur later,
warm geworden in mijn armen,
zonder spreken, tenzij die eindeloze klanken
die willen strelen, maar verder doelloos zijn,
loeiden de spasmen nog door je lichaam.

En, zoals in alle boekjes over dit onderwerp te
lezen staat, huilde je toen ik wegging. (69)

Een gedicht als dit is typisch voor De Swerts schrijfwijze: verhaal, konkrete gebeurtenis, eigen reaktie, inleving, relativering, berusting: helemaal ‘document humain’, helemaal levenspoëzie; maar ook met de zwakke kanten daarvan: met heel wat slappe praatverzen, poëtisch niet geladen levenswijsheden en overdenkingen.

Het leven mag dan al belangrijker zijn dan de poëzie; toch blijft dat poëzie voor dat leven pas belangrijk wordt in de mate dat het leven er poëzie geworden is. De taal verbranden is best, maar dan moet men als dichter ook beseffen dat die taal een feniks is, die uit zijn as herrijst en die zich niet zomaar

[p. 593]

laat negeren. Een rare vogel is dat, een witte merel, die alleen maar gevoed wordt door verzen als dat van de titel: ‘Wat je hoort zijn de vergeetmenietjes!’, het beste uit deze veel te lang gebreide bundel, de poëtische koncentratie van de hele tematiek: ‘Wat je hoort zijn de vergeetmenietjes!’: een refrein dat ik niet uit mijn hoofd krijg.

Hugo Brems

Fred de Swert, Wat je hoort zijn de vergeetmenietjes!, Brugge, Uitgeverij Orion, De Bladen voor de poëzie, 1976, 3.