Ons Erfdeel. Jaargang 19

[p. 446]

toneel

Jan Staal in BRNO.

Het komt niet zo vaak voor dat Nederlandse stukken op het Tsjechische toneel verschijnen. Daarom was het wantrouwen van mensen rondom het teater nogal groot en men wachtte een beetje skeptisch op de première - want voorzover men kan nagaan, heeft geen mens in Brno ooit een stuk gezien dat uit Nederland afkomstig was. Om die en andere redenen beweren boze tongen, dat in Holland van een redelijk toneel geen sprake kan zijn. Maar volgens mij maakt Jan Staals Terug naar Warschau deze bewering ongegrond.

Hier gaat het om de problematiek van het-ontworteld-zijn van het menselijke bestaan. Centraal staat een vrouw, die in de verleden tijd denkt en tracht te leven terwijl de twintigste eeuw langs haar heenjaagt. Ze verweert zich met alle kracht tegen ieder teken, dat komt vanuit een ander menselijk bestaan. Ze wil door deze isolatie haar immuniteit behouden, maar ze merkt niet dat ze reeds besmet is en dat het alleen maar een kwestie van tijd is om tot de zo gevreesde ontdekking te komen, dat haar leven al twintig jaar geen leven meer is... Het verleden liet bij vergissing een levende rekwisiet achter, die enigszins vreemd aandoet, omdat deze af en toe een woordje wil meespreken in een tijd waartoe zij niet meer behoort. Wie heeft schuld aan haar armzalig bestaan? Is het misschien het lot, dat onze levenspaden bepaalt?

In Terug naar Warschau staat centraal de Poolse vrouw Wanda. Na het oorlogseinde komt ze uit een koncentratiekamp vrij, trouwt met een Nederlander en gaat naar Amsterdam. Nadat haar man bij een ongeluk om het

Tsjechische opvoering van Terug naar Warschau van Jan Staal

leven komt, woont ze samen met haar stiefdochter Anna in een kleine woning in het stadscentrum. Aan Anna klampt ze zich in haar eenzaamheid vast, ze tracht Anna te winnen voor haar levensopvatting, ze wil haar geluk beschermen en ziet niet in, dat men ook zonder fijne smaak en deftige manieren gelukkig kan zijn. Anna heeft een vriend, de marktkoopman Leo. Zij hebben trouwplannen. Nu wordt het samenleven met Wanda steeds moeilijker. Twee vijandelijke, tegengestelde werelden komen hier met elkaar in botsing - die van Wanda - dood, kunstmatig gevoed door herinneringen - en die van Leo - zeer realistisch, hebzuchtig, soms ongevoelig in de jacht naar geluk. Anna staat ertussen en probeert zich in evenwicht te houden maar ten slotte ziet ze in, dat ze eens moet kiezen - en haar keus valt onvermijdelijk op Leo.

Het verschijnen van een landgenoot - Michal - doet Wanda haar afgestorven wereld weer in schitterende kleuren herleven. Voor haar herrijzen weer de ruime en lichte vertrekken, de hele familie weer bij elkaar, vrienden, fonkelende muziek, deftige kleren, haar vader... en haar éérste man - Mordechaj - de enige mens van wie ze ooit heeft gehouden. Hij werd als jood weggevoerd en vond zijn einde in een gaskamer. Op dàt ogenblik werd haar leven onderbroken, beseft ze nu. Michal beweert dat de terugkeer naar het weer opgebouwde Warschau zonder meer mogelijk is - en stelt het zo voor, alsof men met het her-bouwen van een stad ook het verleden zou kunnen her-roepen. Wanda voelt nu voldoende moed om het kwijtgeraakte spoor weer te volgen. Michal belooft haar, dat hij voor een visum zal zorgen. Maar het feit van een werkelijke terugkeer raakt haar slechts oppervlakkig. Als Michal binnen de afgesproken tijd niet verschijnt en het zo lijkt, alsof hij zich met haar geld uit de voeten heeft gemaakt, is dat alleen een impuls voor haar om de uiteindelijke beslissing niet langer uit te stellen. Ze reist

[p. 447]

in zekere zin toch weg - naar haar realiteit zoekend - door vrijwillig afstand te doen van haar aardse bestaan.

Na de première in het teater van de gebroeders Mrštik / 10 januari 1976 / ontstond een diskussie over de slotscène: Michal staat aan de deur met de reisdokumenten en het gewisselde geld, de terugkeer naar Warschau is dus mogelijk, maar Wanda is reeds dood. Hieruit konkludeert een gemiddelde toeschouwer: wanneer Michal op tijd was geweest, dan zou wel alles in orde zijn gekomen en Wanda was teruggekeerd in Warschau met haar geld om daar een prachtig leven te leiden. Dit zou de waarde van het stuk op een ‘horlogetragedie’ reduceren: Wanda pleegt zelfmoord onder de indruk van een enorme teleurstelling... Het was misschien voldoende geweest, om het moment van inzien - dat alleen de terugkeer tot Mordechaj het enige is wat in haar leven nog zin heeft - duidelijk in een scène uit te beelden Op die manier had de verkeerde uitleg van het slot voorkomen kunnen worden.

De regie onder Pavel Rímský, de vertaling verzorgde mevr. Olga Krijtová, was knap werk; hij slaagde er in alle drie de figuren in evenwicht te houden met de nadruk op de hoofdfiguur en karakteriseerde uitstekend de sfeer van een Amsterdamse straat, waar geen huiselijke affaire verborgen blijft. De tekst werd op sommige plaatsen wat ingekort - mijns inziens in het voordeel van het stuk, dat als geheel soms wat langdradíg aandoet. Het dekor van Antonín Vorel legt de nadruk op de engte van een kleine woning in de Amsterdamse binnenstad en maakt een gelijktijdig spel mogelijk.

De prestatie van alle spelers

Tsjechische opvoering van Terug naar Warschau van Jan Staal.

was zeer indrukwekkend. Dagmar Pistorová speelt de eenzame, vreemde, afwezige, soms wat nerveuze, eigenzinnige en tegelijk tedere Wanda, Libuše Vaněčková voelt in Anna alle tegenstellingen aan, die deze persoon in zich heeft, Karel Janský was Leo Smets, wat luidruchtig, soms praatziek, rondborstig en vol temperament: kortom, een echte Amsterdammer.

Onze kritiek had nog enkele bedenkingen rond Michal - niet wat de artistieke prestatie betreft - maar het gaat om de principiële vraag: wat is hij voor een mens? Een oplichter? Volgens mij is een Poolse natuur in deze figuur goed weergegeven. Hierbij vraag ik me echter af, waar deze juiste kennis van een nationaal karakter vandaan komt? Want bij die man speelt zich - onzichtbaar voor de toeschouwer maar toch aanwezig - ook een drama af. Diep binnen in hem vechten twee naturen: het restje van een ridderlijke edelman tegen de laffe stem van een oplichter.

De enigszins onduidelijke slotscène doet geen afbreuk aan de waarde van het stuk. In de struktuur lijkt het drama op een noodlotstragedie.

Terug naar Warschau werd door het publiek met belangstelling ontvangen en deed bij de toneeldeskundigen een levendige diskussie ontstaan. Is dat niet een teken van goede kwaliteit?

Jonatan Tomes
BRNO, Tsjecho-Slowakije