Ons Erfdeel. Jaargang 19

Een zachte, wrede, okerbruine dood.

De mooie titel van Patricia Lasoens jongste, okerbruine poëziebundel is tevens de titel van de (belangrijkste) cyklus van deze bundel, die uit drie cyklussen bestaat. Patricia Lasoen heeft enkele slotverzen uit een van haar gedichten als titel gekozen: ‘De laatste bromvlieg / sterft rumoerig / een zachte, wrede, okerbruine / dood.’ (20).

Met de titel maakt de dichteres meteen al duidelijk dat ze een doodservaring van zich af wil schrijven: nl. de dood van haar vader. De titel doet tragisch zelfs lichtelijk patetisch aan, met tevens een sfeer- of juister kleurbepalende toets. De dichteres wil zoals later zal blijken, de herfst en de aftakeling suggereren. In het aanvangsgedicht van de bundel vindt men beslist die opzettelijke patos, een soort over-spannen toon terug. Woorden als ‘(ik) gruwel’, ‘triomfantelijk’, ‘Ik was zijn beul’, ‘kokhalzend vluchtte ik’, ‘er weerklonken stemmen van de doden’ zijn eerder plechtig, gevoelsmatig overladen: overstatements. Maar vooral al is de niet helemaal argeloze lezer gewaarschuwd: de titel van dit gedicht ‘De mussen’ relativeert het

[p. 439]

geheel. De dichteres schrijft m.a.w. een understatement neer. Het gedicht ‘De mussen’, met het over-spannen eerste deel betreffende een dood mussejong, wat een onbelangrijke doodservaring is, brengt in een tweede deel een wel degelijk heel belangrijke doodservaring, nl. de dood vanhaar vader aan de oppervlakte. Waar de dichteres in het eerste deel van dit gedicht ‘gruwelt’ bij de aanblik van ‘een kolonie platte wormen’ - ze heeft nl. een steen opgelicht net als ze straks die herinnering aan de dood van haar vader zal oproepen - en even later als ze het gewond mussejong doodslaat ‘kokhalzend’ vlucht, zal ze evenwel, wanneer ze over een werkelijke en intense doodservaring schrijft, verklaren: ‘Het was niet bepaald gruwelijk’. Wat ze nu als gruwelijk en schokkend aanvoelt, was toen anders, bijna vanzelfsprekend. Op deze manier tast Patricia Lasoen de werkelijkheid aan: overstatement enerzijds, understatement anderzijds. Het blijkt meteen dat zij wel degelijk een ambigue, soms ambivalente, houding aanneemt tegenover de werkelijkheid. Die ambiguïteit blijkt dan tevens, maar op een wijze tegenovergesteld aan het gedicht ‘De mussen’, uit de titel van haar bundel wanneer we die vergelijken met de verzen in de bundel zelf. Het voorzichtige overstatement uit de titel is in het vers op p. 20 wel degelijk een understatement geworden. De dichteres handelt daar over de dood van een bromvlieg, de laatste van de herfst. Eigenlijk wil de dichteres de relatieve (on)belangrijkheld van de mens beklemtonen, al maakt hij t.o.v. de dood nóg zoveel rumoer. Dit zal een heel belangrijke idee zijn, de hele bundel door. Haar realistische, onderkoelde, en daardoor aangrijpende benadering van de dood in de sterfkamer is het citeren waard:

Hij was niet speciaal gruwelijk,
ook niet een zorgzame verlosser maar traag en efficiënt.
Hij zat verborgen in de gummislang
waarmee het doodsgereutel pijnlijk
werd verminderd
en in de zakdoek die niet hielp
tegen het koude zweet
en in de blauwe glans die plotseling
op het gelaat lag,
in de adem die de kamer vulde, waar
geen reukwater meer hielp.
Hij gaf mijn vaders hand de kracht
nog voor een laatste groet
en deed een beetje ouderwets aan
in de plechtige gedaante van een non
die het laken hogertrok
en het dode gezicht nog doder maakte. (10)

Intrigerend in dit gedicht, dat net als alle andere uit de bundel, sterk anekdotisch en voorzichtig episch is, is voor mij het vers uit het eerste deel: ‘Ik was zijn beul, ik sloeg het (mussejong, dat door ‘Balthasar, de heimelijke jager was gewond) dood’. Deze versregel sluit nergens direkt aan bij het tweede deel waar over de dood van de vader wordt gehandeld Maar Patricia Lasoen geeft hier, me dunkt, irrationele schuldgevoelens prijs. Het is voor mij evident dat deze dichteres, ondanks haar schijnbaar luchtige zegging en toon, af en toe diepere lagen aanboort, zonder ze daarna echt te ontginnen. Allicht doet ze dit later nog wel. In het tweede gedicht uit de bundel, dat een milieubewust gedicht kan genoemd worden, geeft Patricia Lasoen eveneens gevoelens van schuld weer, andermaal in een paar vreemde, intrigerende verzen: ‘ja, wij zijn bijna de laatste generatie / van wanhopigen / vernielers of beschermers / van wat lang niet meer bestaat’ (11). Ook hier duidelijk een ambiguïteit. Tevens drukt de dichteres haar levensgevoel uit, dat misschien nog het best door gesmoorde, gerelativeerde wanhoop en vergeefsheid kan weergegeven worden. Maar het zo uitdrukken is eigenlijk ook een overstatement.

Ambiguïteit is me dunkt de hele bundel door aanwezig: overstatement - understatement in het gedicht ‘De mussen’ en in de titel van de bundel t.o. het gedicht dat tot de titel heeft geinspireerd; ambiguïteit, zelfs ambivalentie tussen de eerste cyklus die handelt over de dood en het sterven ‘dag aan dag’ en de tweede cyklus die handelt over geboorte en zwangerschap; ambiguïteit ook tussen de huistuin-en-keuken-lyriek of lyrische epiek, die Patricia Lasoen beslist niet schuwt (waarom zou ze ook?) en het levengevoel: een in feite uitzichtloos, doelloos maar ook zorgeloos burgerlijk bestaan.

Lichtpunten zijn er nauwelijks, alleen een zachte melancholie, een landerigheid die nooit écht verdriet is (waarom zou het ook?). Is het levensgevoel de melancholie, maar andermaal getemperd, eigenlijk ingekapseld in de slaap onder de deken (13-14), dan zijn de gevoelskleuren en de sfeer herfstig, de okerkleur van de vallende blaren: het aftakelen en sterven ‘elke dag tot aan de dood’ (25), een realiteit zonder patos, zonder wreedheid, geruisloos haast. Raakpunten kwa sfeer met de Haagse romans van Couperus (het is wel niet toevallig dat

[p. 440]

Patricia Lasoen zo vaak over oude mensen schrijft, cfr. in deze bundel ‘In afwachting van de genodigden’ (45) en ook ‘Ibizza’ (39)) en de Brugse burgerlijke romans van Maurits Sabbe, dringen zich op. Het lijkt eenzelfde levensgevoel te zijn (cfr. het televisiefeuilleton ‘De vorstinnen van Brugge’).

Patricia Lasoen beschrijft dan verder haar werkelijkheid in ‘Een ouderwetse zomer’: een heel originele boedelbeschrijving van haar huis en eigenlijk van haar leven d.m.v. geuren.

In de twee gedichten onder de gemeenschappelijke titel ‘De tijd staat voor sommigen stil’ (18-19) komt weer de ambiguïteit van Lasoens levensgevoel tot uiting. Het eerste gedicht hoort thuis in haar portrettengalerij, waarvan er weer enkele in deze bundel staan (o.a.: ‘Een gelofte’ (31), ‘Ibizza’ (39) en ‘In afwachting van de genodigden’ (45). Net als de andere portretten is deze trouwfoto van ‘het meisje met de paardetanden’ en de glimlachende ‘jonge man’ triest en een beetje vreemd, herfstig kwa sfeer. De stilstand van de tijd blijkt een illusie te zijn, hetgeen bevestigd wordt in het daaropvolgend heel mooi gedicht:

Wij talmen niet
geen tijd voor loos getreuzel
tijdens onze tocht
haastig vluchten wij voort
als wild als wolken
in september.
Ons doel is ongekend
en zonder boodschap
maken wij de reis
van niets naar niets.
Een beetje pijn,
een beetje stof en water,
schrammen op onze tere huid
zijn tastbaar -
en dan nog. (19)

Heel duidelijk wordt hier de relatieve onbelangrijkheid van de mens geaksentueerd.

De bouw van deze eerste cyklus met dezelfde titel als de hele bundel is op zijn geheel wat vreemd. Na het gedicht ‘De mussen’ omvat hij een cyklus van acht gedichten, alle genummerd, maar met opeenvolgende titels: ‘Een zachte, wrede, okerbruine dood’ (1-2-3), ‘Een ouderwetse zomer’ (4), ‘Kortstondig is de reis’ (5), ‘De tijd staat voor sommigen stil’ (6-7-8). Tenslotte besluit de cyklus met drie afzonderlijk getitelde gedichten. Ook in de titels wordt een zekere ambiguïteit uitgedrukt: understatement in ‘De mussen’, ‘Een ouderwetse zomer’ en de spreuken of gemeenplaatsen, die, altans wat de eerste betreft, juist blijken te zijn. Wie in deze titels verkiest ironie te bespeuren heeft natuurlijk ook gelijk. De bouw van de cyklus is eveneens merkwaardig: na het bericht van de dood van de vader (‘De mussen’) komen bezinningen die veel later zijn opgetekend, maar, doordat de cyklus genummerde gedichten eindigt met de begrafenis, lijkt het net of ze bezinningen zijn over luttele dagen verspreid. De drie gedichten daarna zijn a.h.w. eerder te situeren na de begrafenis en drukken veeleer het herfstig besef uit van de vergankelijkheid: ‘we worden oud en sterven / elke dag tot aan de dood’ (25).

De andere twee cyklussen hebben eveneens Ironiserende titels:

‘Handleiding voor aanstaande moeders’ en ‘Verhalen van de gastvrouw’. De ‘handleiding’ is bedoeld als tegenstelling tot de dood uit de eerste cyklus. De dichteres handelt er in over zichzelf als zwangere vrouw die ‘luisterde en keek / naar ontroerende tekens van nieuw leven’ (29). Daardoor heeft ze die hele herfstige problematiek van vergankelijkheid en dood gewoon vergeten, al doet het in dit gedicht wel vreemd aan dat ze precies beschrijft waar ze niét heeft op gelet (de herfst), terwijl ze de tekens van nieuw leven slechts even vermeldt. Voorts brengt ze verslag uit over de geboorte van ‘Bart’, typeert op haar indirekte, met een paar toetsen aangezette manier de ‘hoofdzuster van de materniteit’ (het kon een verhaal van de gastvrouw zijn), beschrijft een vredige en een landerige namiddag, waarbij weer typisch is dat beide gedichten naast elkaar zijn geplaatst (32-33) om de tegenstelling te beklemtonen. Deze in feite onbelangrijke cyklus beëindigt ze met een herinnering aan haar zwangerschap.

‘Verhalen van de gastvrouw’ die een van de ‘Vorstinnen van Brugge’ zou kunnen zijn, omvat een reeks wazige, mysterieuze en enigszins magisch-realistische verhalen. Juister zou zijn te spreken over aanzetten tot verhalen, enigszins in de aard van het in de nevel oplossende, wat dekadent aandoende en niet eindigende verhaal ‘De reiziger’ uit haar vorige bundel ‘Het soevenirswinkeltje van Lukas’ (1972). Deze verhalen, die, net als de portretten en de epische inbreng uit de andere gedichten het vermoeden wettigen dat Patricia Lasoen nog ooit proza zou kunnen schrijven, zijn o.a. reisanekdoten, soms heel suggestief zoals blijkt uit ‘Een wellustig gedicht’ (38): ‘Close-up: de viriele kelner / knijpt met krachtige hand / de halve sinaasappel uit / over de crêpes flambées.’ Aansluitend bij de overstatement-understatement - techniek uit de eerste cyklus is beslist verhelderend het gedicht

[p. 441]

‘Negen dode konijnen / een drama’: een konijnemoer heeft haar jongen opgegeten of gedood en een vrouw zit in het gras op hemden te schrobben en weent. ‘Het grijze water uit de tobbe / doet het gras op zeewier lijken / en haar tranen op een / nutteloos luxe-produkt’ (40). Intrigerend is ook het langere gedicht ‘Het vertrek’ (41): de titel is ironisch en er wordt in gespeeld met realiteit en droom. Inplaats dat de mannen vertrekken zoals de titel laat vermoeden, komt er een ‘ruiter’ aanrijden ‘Met alle zwier van een figuur / uit een wild-west verhaal’. De ruiter vertrekt vervolgens en de mannen óntzadelen hun paarden.

De bundel besluit zinvol met een onderwerp dat Patricia Lasoen blijkbaar lief is: oude mensen die wachten. Het gedicht heet ‘In afwachting van de genodigden’. In feite wachten ze op de dood.

De bundel, die aanvangt met de dood. besluit ook met de dood. Inderdaad ‘Een zachte, wrede, okerbruine dood’. De oude mensen uit het slotgedicht zijn allang van de werkelijkheid vervreemd: zij leven in een andere werkelijkheid van dingen die voorbijgegaan zijn: ‘kristallen glazen en / de scherven van een oud-Chinese vaas’. Net als de meeste van haar portretten is ook dit portret lichtelijk morbied, wat verziekt en intens melancholisch.

‘Een zachte, wrede, okerbruine dood’ betekent in het oeuvre van Patricia Lasoen een belangrijke verdieping. Andermaal bevestigt ze haar talent met een vrij groot aantal aangrijpende en heel kommunikatieve gedichten.

Willy Spillebeen

Patricia Lasoen, Een zachte, wrede, okerbruine dood, Uitgeverij Manteau, Brussel/Den Haag, 1975.