Ons Erfdeel. Jaargang 19

De grote nutteloosheid.

Adriaan Venema (geb. 1941) debuteerde in 1969 met de roman Van een bloedrode manchet en een kooikershondje, het schrijnende boek van een homofiel. Venema zet zich daar nu tegen af: ‘De homoseksualiteit uit het geheel lichten is niet juist. Het heeft niets te maken met hoe je verder denkt, voelt, handelt. Die problematiek is geen echte problematiek’ (interview met Auwera voor De Nieuwe). Slechts zijdelings wordt dat probleem in zijn laatste, met de Louis Couperusprijs 75 bekroonde boek aangeraakt, en dan nog in een ironische kontekst. Het leven, een bries haakt inderdaad in op een meer universele problematiek: wat brengt een mens tot zelfmoord? In onze letteren begint zich een heel dominion zelfmoord-boeken af te tekenen - wellicht een teken aan de wand voor de onmenselijk harde maatschappij waarin we gedoemd zijn te leven? Er is het geval Dirk de Witte, voor wie zelfmoord haast tot levensprogramma werd, en al wat rond zijn tragische gestalte tot stand kwam bij Jeroen Brouwers (Zonder trommels en trompetten, 1973) en Loekie Zvonik (Hoe heette de hoedenmaker?, 1975).

Carole Vos schreef 11 verhalen over zelfdoders in Het verkeerde gezicht (1975). De problematiek van Het leven, een bries loopt overigens parallel met Die Stunde der wahren Empfindung (1975) van Peter Handke, waarin niet alleen de hoofdpersoon Gregor Keuschnig op het nippertje aan zelfmoord ontsnapt, maar waar ook op een groteske wijze de maatschappij als onleefbaar wordt afgemaakt. Naargelang in onze maatschappij het (bij)-geloof verloren gaat en het ‘paradijs-op-aarde’ vorm krijgt, wordt de aarde steeds onleefbaarder, want alleen is een leven leefbaar waar gedroomd wordt. Gregor Keuschnig vindt opnieuw een (bij)geloof en kan zo in leven blijven. Het leven, een bries eindigt troostelozer: de haast 34-jarige Edzard, net ontsnapt aan de zelfmoord-refleks, wordt door de ontgoochelde massa - brood en spelen! - vermoord.

We bevinden ons dus met dit laatste boek van Adriaan Venema in het in onze letteren wat achtergebleven gebied van de groteske. De auteur zegt daarover: ‘Het is heel duidelijk een groteske. Er is in mijn vorig werk altijd al heel wat te doen geweest over zelfmoord, maar telkens zwaar op de hand, en ik wou het nu eens anders aanpakken. Het was eigenlijk de bedoeling op dat tema een eenakter te schrijven. Maar terwijl ik daarmee bezig was, werd het me duidelijk dat het voor toneel toch te statisch was. Dialogen alleen maken nog geen toneelstuk.’

Over de invloed van het toneelkonsept op het boek, heb ik het straks nog. Nu wil ik eerst ingaan op het groteske karakter van Het leven, een bries. Wat is een groteske eigenlijk? In de MEW vinden we een gemiddelde bepaling: ‘(Een groteske is) een literair werk, in verzen of proza, gekenmerkt door de dooreenmenging van het edele en het lagere, door het niet-geharmonieerd tegenover-elkaar-plaatsen en contrasteren van het verhevene en het lage zodat de werkelijkheid er a.h.w. in holle of bolle spiegels weerkaatst lijkt, vooral door het karikaturiseren van het verhevene en edele door het lagere en triviale’. Het woord ‘groteske’ is afgeleid van het Italiaans ‘grottesco’, d.w.z. op gewelven en grotten voorkomend. Het betrof versieringsmotieven met figuren op de gewelven van sommige Romeinse bouwwerven. De groteske bevat dus mogelijke kritiek op menselijke personen en toestanden en onderscheidt zich hierin van de arabeske, een abstrakte oefentocht in het luchtledige, een vrijblijvende kronkel in de ruimte. Zo schreef Paul van Ostaijen (en na hem vooral Gust Gils) graag grotesken in zijn anarchistische periode: de ‘edele’ slogans werden in die teksten op hun kop gezet, we leefden volgens hem inderdaad in een ‘Bordeel van Ika Loch’, d.i. de logika op haar kop. Wanneer de groteske zo wordt bepaald, zou ik Het leven, een bries beschouwen als een averechtse groteske: Adriaan Venema karikaturiseert het verhevene niet door het te laten opbotsen tegen het lage, maar doet het omgekeerde. Hij gaat het triviale van de massa, de maatschappij aanklagen, de sensatiezucht van de duizendkoppige menigte die reikhalzend wacht op de fatale sprong van Edzard, die hoog in het venster van zijn flat zit en alleen nog aarzelt omdat hij, zich aan zo'n reaktie niet had verwacht. Terwijl de levensmoeë man nog wat mijmert over zijn verleden - hoe het allemaal zover kwam - en

[p. 437]

zich geestelijk tracht te koncentreren op zijn laatste - en misschien eerste - vrije daad, met name de doodssprong, verzamelen zich maatschappelijke krachten rondom hem, die hem aanvankelijk lijken te willen helpen. Verbaasd kijkt de man in het venster toe hoe grotesk de maatschappij reageert op een privé beslissing. Hij merkt zelfs dat er instanties zijn die speciaal betaald worden voor dit soort klusjes. Onderaan het flatgebouw wordt de steeds aangroeiende massa door de politie gekanaliseerd, het verkeer omgeleid, een cirkel getrokken op de plaats waar de man vermoedelijk zal neerploffen. De brandweer rukt uit en een brandweerman klimt de brandladder op om hem te vragen wat hij van plan is. De rest valt buiten zijn ‘kompetentie’. Dat woord doet Edzard denken aan zijn vader, de man van de wetten, de reglementen, de afgebakende tuintjes van het leven - ieder zijn hokje. De vadermaatschappij die zich verschuilt achter wetteksten, de pure lafheid van de bureaukraatjes. Het wordt echter nog mooier als Edzard ook van binnenuit wordt ‘geholpen’. Zijn vrouw en diens vriend Kees hebben het nieuws van de zelfmoordpoging vernomen en komen in de flat aan. Even later wordt het gezelschap nog vergroot door een inderhaast bijgeroepen priester - de deus-ex-machina, - die op het gebied van verijdelde zelfmoordpogingen een indrukwekkende staat van dienst heeft. Het begint erop te lijken dat Edzard voor zijn zelfdoding toelating moet vragen aan een heleboel mensen en instanties. Een en ander vind je ook terug in Ward Ruyslincks Golden Ophelia. Langzamerhand blijkt echter het omgekeerde. Naargelang de tijd vordert, is Edzard zo goed als zedelijk verplicht te springen: iedereen verwacht dat en heeft er zich mee verzoend. Er zijn zelfs verborgen wensen die door zijn sprong zouden vervuld worden, bijv. het gaan samenwonen van Edzards vrouw en Kees. Edzard wordt omsingeld door domheid en trivialiteit, terwijl hij inwendig terugdenkt aan de enige zinvolle momenten van zijn leven - maar daarover straks meer. Zijn vrouw en Kees getuigen van een stupiede oppervlakkigheid en zwetsen er maar op los. Uiteindelijk komt de aap uit de mouw: in hun walgelijke geborneerdheid hebben de vrouw en Kees zich reeds met zijn sprong verzoend en het beste ervan gemaakt. Nadat hun schijnheilig masker afvalt, blijkt dat ze in stilte hopen dat hij er een eind aan maakt. De priester niet, maar dat is alleen wegens de score in zijn boekje. Het volk eist het wel: zij willen bloed zien, daarvoor hebben ze deze zomerdag in juli urenlang gewacht. De hele situatie evolueert van ‘niet mogen’ naar ‘moeten’, draait dus grotesk om. Ook nog tot ergernis van de vergeefs uitgerukte brandweer, besluit Edzard niet te springen: zijn karrière, zijn huwelijk, het gehate establishment, het is allemaal kapot, hij kan helemaal opnieuw beginnen, niet dezelfde fouten begaan: ‘Ik ben alles kwijt, iedereen zal me verlaten, ik ben brodeloos, ik kan me niet meer op straat vertonen, ik ben zo diep gevallen als niemand een paar uur geleden voor mogelijk zou hebben gehouden. O, God, wat is het leven opeens weer waard geleefd te worden.’ De ontgoochelde meute begint echter te joelen als hij het venster verlaat, terwijl zijn vrouw en Kees samen opstappen. Rustig wacht hij tot de deur begeeft.

Het leven, een bries, is circulair opgebouwd. Het is opvallend dat de groteske voorstelling van de maatschappij, die vooral gebeurt via ellenlange absurde dialogen, het frekwentst voorkomt in het begin en het einde van het boek. De middenmoot daarentegen wordt opgevuld met inwendige monologen en introverte beschouwingen, die vaak een teruggrijpen zijn naar kruciale momenten uit het verleden, toen alles wél nog mogelijk was. Zo ontstaat er in het boek een hevige kontrastwerking tussen droom en realiteit, tussen vroeger en nu, tussen hier en ginder. Aanvankelijk lijkt de vertellende auteur zich meer en meer in de belevende en beschouwende hijpersoon te nestelen, om er ten slotte geheel mee samen te vallen. Uiteindelijk neemt hij echter weer grotesk afstand van de situatie. Eerst lopen de overgangen tussen uitwendige dialogen en inwendige monologen, tussen groteske maatschappijkritiek en introverte zelfanalyse erg gesmeerd. De lange dialogen vinden ongetwijfeld hun oorsprong in het oorspronkelijk toneelkonsept, maar worden passend ingeschakeld in een groteske roman. Wat de al even lange inwendige monologen betreft, die ook gegroepeerd worden binnen enige uren vertelde tijd, die worden verantwoord door de hij-persoon zelf: ‘Wat blijft er over van je eigen verleden? Flarden, een gesprek, een meisje, die je misschien een minuut op een station hebt gezien. Hij was ervan overtuigd dat hij minder dan een half uur nodig zou hebben om zijn levensloop zo gedetailleerd mogelijk te vertellen’. Literair wordt hier handig de merkwaardige relatie tussen verteltijd en vertelde tijd in dit boek opgevangen: na 54 p. verneemt de lezer dat er bijna een uur en een kwartier voorbij zijn. Een paar

[p. 438]

keer loopt er echter iets mis in dit geschrift. De aanleiding tot de zelfmoordplannen van Edzard is het wederzien van zijn geestelijke vader, de oude H., een Duitser. Nu moet, hoe dan ook, de echtgenote van Edzard buiten deze ontmoeting gehouden worden, anders zou het beslissende karakter van deze dramatische konfrontatie teloor gaan. Adriaan Venema lost dit technisch probleem op twee elkaar uitsluitende wijzen op: p. 70 beweert de vrouw dat ze bij die ontmoeting ontbrak omdat ze eerst naar de bioskoop ging en vervolgens naar bed, maar p. 93 zegt Edzard in een inwendig monoloog dat zijn vrouw een paar dagen weg is, terwijl p. 105 de vrouw dit zelf bevestigt! Een ander technisch probleem rijst bij de brief die H. bij zijn dood nalaat aan Edzard en die de dood van zijn zoon beschrijft tijdens verschrikkelijke oorlogsomstandigheden in het Gestapo-hoofdkwartier. Die brief wordt in het bewustzijn van Edzard verteld, maar de vraag is: door wie? De heer H. of de zoon zelf kunnen het niet zijn, want ook wat na zijn dood gebeurt, wordt pijnlijk verteld. Edzard anderzijds kent alleen de brief van H.'s zoon. We moeten besluiten tot een auktoriële ingreep van Venema die fout zit ingekaderd in Edzards bewustzijn. Deze ‘kunstgreep’ laat de auteur wel toe een aangrijpend verhaal te vertellen in een grotesk boek.

Met H. en diens zoon zijn we aanbeland bij de kern van Edzards zelfmoordplan. Hoe is Edzard eigenlijk geëvolueerd op het ogenblik dat hij besluit zelfmoord te plegen? Hij is ‘gearriveerd’, wisselt dagelijks zijn komfortabele flat voor een even komfortabel ingericht kantoor, waar hij vaak tot diep in de nacht werkt. Zijn romantische ik werd langzaam door de opvoeding thuis en op school gewurgd. Ogenschijnlijk zit niets hem nog dwars. ‘Tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes’. Toch blijft er iets in hem knagen. Hij ziet het leven voorbijglijden zonder diepgang. ‘Had hij zich niet steeds verschanst achter het onbewogen masker van de gelijkmatige vaderlander, de plichtsgetrouwe werker’. Elke mens sterft iedere dag een beetje meer. De avonturier en wereldhervormer, die hij eens was, kan zich niet langer verzoenen met het masker dat hij omwille van de maatschappij heeft opgezet. Zijn geweten is hierbij de oude Duitser H., die de jonge Edzard heeft gekend en in hem - na de dood van zijn eigen zoon - een geestelijke zoon zag. Bij hun laatste ontmoeting moet H. vaststellen dat hij ook deze zoon verliest. H. stelt vast dat Edzard toch heeft gekapituleerd, niet de idealistische weg van zijn eigen gestorven zoon is blijven volgen. Hij vraagt hem, niet te doen zoals al die andere miljoenen mensen. Deze woorden zijn de perfekte weergave van wat jarenlang in Edzard sluimerde en ze veroorzaken dan ook ‘binnen in hem een eksplosie’. Hij ziet nu onmiskenbaar de ‘Grote Nutteloosheid’ van zijn leven in, hij heeft alles door de vingers laten glippen. Vooral na de postume brief van H., waarin de dood van zijn zoon wordt beschreven, is het proces bij Edzard niet meer te stoppen: hij veroordeelt zichzelf en wil zichzelf berechten. Nadat hem duidelijk wordt dat zijn dood in feite door de maatschappij verlangd wordt en hij al zijn zekerheden sowieso verloren heeft, ontwaakt in hem de oude strijder: hij wil op een tabula rasa herbeginnen. De maatschappij wil echter bloed en tranen, brood en spelen.

Adriaan Venema heeft de dunne groteske lijn in onze letteren eindelijk weer wat verdergetrokken, in het spoor van Paul van Ostaijen, Gaston Burssens, Louis Paul Boon en Gust Gils. Het groteske antwoord op een grotesk leven, een bries.

Hugo Bousset

Adriaan Venema, Het leven, een bries, Standaard/Antwerpen en P.N. Van Kampen & Zn./Amsterdam, 1975, 141 p.