Ons Erfdeel. Jaargang 19

Woordfrekwenties.
Basis voor een nieuwe kulturele basis?

Ook in 1976 zult u waarschijnlijk weer niet op een onbewoond eiland terechtkomen, u weet wel, zo'n onbewoond eiland waar u maar één boek van het afgelopen jaar mee naartoe mag nemen, zo'n boek waarover de nieuwsgierige nieuwsvergaarder u de vraag stelt: ‘Welk boek zou dat zijn?’

Al jaren stel ik mezelf deze vraag en als ik me beperk tot de laatste drie afgelopen jaren, kom ik tot het volgende rijtje:

1973. H. Bouwmeester. Schaakboek 8; 100 opgaven uit de praktijk met de volledige partijen. Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen.

1974. Lucebert. Verzamelde gedichten (zie mijn bespreking in Ons Erfdeel, 1975).

1975. Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands, door de Werkgroep Frequentie-onderzoek van het Nederlands; red. P.C. Uit den Boogaart. Oosthoek, Scheltema & Holkema, Utrecht.

Al deze boeken hebben één ding gemeen: je kunt ermee bezig blijven zonder je een ogenblik te vervelen, een mensenleven lang.

Omdat wij maar één mensenleven bezitten, bepaal ik me voorlopig tot het laatste werk, het meest aktuele, en bij sommigen van de lezers wellicht nog onbekend dus onbemind. Zelf ook maar een eenvoudige lezer zijnde, weet ik hoe fijn het kan zijn wanneer je een boek aangereikt krijgt dat je anders ongelezen zou hebben gelaten, omdat de titel - het eerste gezicht - onmogelijk tot liefde kan leiden. Want ‘Woordfrequenties, enz.’ is typisch zo'n boek dat in ieder geval de literatuurminnaar in eerste instantie afschrikt! Er is een soort striptease voor nodig om de verborgen aantrekkelijkheden ervan ‘aan de man’ te brengen.

In dit geval is het voor een bespreker niet moeilijk zo'n striptease tot stand te brengen, want het boek is zélf het resultaat van een striptease: naakt ligt het Nederlands voor ons wanneer onze ogen aan de aanvankelijke duis-

[p. 434]

ternis gewend zijn; we zien de uiteenlopende vormen ervan en raken er - pubers als we zijn op dit gebied! - niet op uitgekeken. En de ‘volwassen’ toeschouwer - de connaisseur en fijnproever - raakt helemaal van zijn stuk: hij krijgt het water in zijn mond, likt zijn lippen af, wil vooruitstormen om... Nee, dit gaat te ver: that's no love, that's lust!

Voor een juist begrip van deze uitspraak moet u weten dat ik als jong onderwijzer op een klein Zeeuws dorpje een Engelsman ondervroeg over zijn liefdeservaringen met (de) Nederlandse meisjes. De taal bleek daarbij een barrière te vormen, en toen ik hem erop wees dat er ook nog andere mogelijkheden van benadering zijn (the language of the fingers e.d.), werd ik door hem op mijn vingers getikt: That's no love, that's lust’. Beschaamd heb ik het hoofd geboen - zo was ik toen nog: lust mócht niet - maar wél dacht ik stiekum: ‘En toch blijven die andere mogelijkheden van benadering bestaan!’

Welnu, ‘Woordfrequenties’ is een bewijs van mijn gelijk, maar óók van dat van ‘mijn’ Engelsman. Want het geeft inderdaad een aantal andere benaderingswijzen van de geliefde, en geen enkele is daarbij die van ‘de vingers’. Nee, nee, de Werkgroep heeft de vingers niet vuil gemaakt: alles is zeer zuiver gehouden...

De inhoud.

Behalve ± 20 pagina's inleidnig bevat het boek niets dan ± 450 p. woorden, getallen en cijfertjes, keurig onder elkaar over verschillende kolommen verdeeld, met daarboven letteraanduidingen in kode. Na raadpleging van de inleiding wordt alles pas duidelijk:
- de getallen achter de woorden geven de woordsoort aan;
- de cijfertjes in de verschillende kolommen geven de frekwentie van die woorden aan;
- de letteraanduidingen boven de kolommen geven een subkorpus aan, d.w.z. een onderdeel van het ‘taalkorpus’ van in totaal ± 720.000 woorden.

Deze subcorpora zijn de volgende:
CDLB (of D) = dagbladen, waaruit in totaal ± 120.000 woorden zijn verzameld, uit teksten zo gelijkmatig mogelijk over één jaar verdeeld en vanzelfsprekend ook zo goed mogelijk over het geheel gespreid. Op dezelfde manier is een keuze gemaakt uit de inhoud van:
COBL (of O) = opiniebladen (± 120.000 woorden)
CGBL (of G) = gezinsbladen (id.)
CRNO (of R) = romans en novellen (id.), waarbij aangetekend dient te worden dat hierbij alle Nederlandse romans en novellen betrokken zijn die in 1970 als eerste druk zijn verschenen, 52 stuks in totaal
CPWE (of W) = populair-wetenschappelijke boeken (120 000 woorden uit totaal 60 boeken uit verschillende pop. wet. kategorieën, en steeds van verschillende Nederlandse auteurs)
CGT1 en CGT2, tesamen Tot. spr. (totaal Gesproken taal; 120 000 woorden)
CGT1 (of S1) = taal van akademici, studenten e.d. (± 60.000 woorden)
CGT2 (of S2) = taal van mensen met weinig schoolopleiding uit een aantal plaatsen in de provincies Noord- en Zuid-Holland.

Met behulp van bovenstaande eksplikatie zal duidelijk zijn wat bedoeld wordt als de eksakte cijfers a.v. worden neergelegd, de totalen van de subcorpora:

D	O	G	R
120.313	123.873	119.325	122 243
W	Tot. schr.	S1	S2
119.979	605.733	65.844	55 725

Ter vergelijking laat ik het frekwentiebeeld van één woord zien:

erfdeel 000

D	O	G	R	W
-	-	-	2	-
Tot. schr.		S1	S2	Tot. spr.
2		-	-	-

(000 geeft de woordsoort aan: basisvorm van een gewoon substantief).

De voordehandliggende konklusie dat erfdeel een nogal ‘ongebruikelijk’ woord is, laat ik maar in het midden; wellicht zal het voor sommigen een troostvolle gedachte zijn dat het in ieder geval in de ‘Literatuur’ is opgenomen!

Mogelijkheden.

Hierboven, met het vb. erfdeel, liet ik reeds een mogelijkheid zien van werken met dit boek. Maar het heeft natuurlijk geen enkele zin om het op die manier te gaan misbruiken, hoewel je er soms wel plezier aan kunt beleven. Zo ontdekte Ad J. Odijk van De Volkskrant dat met dit boek het bewijs geleverd kan worden dat er in de literatuur veel meer gevloekt wordt en dat er daar ook veel meer ‘vieze woorden’ (aanhalingstekens van mij; AW) voorkomen dan in de andere subcorpora. M.a.w. ‘vieze woorden’ en vloeken zijn specifiek literair.

Tegenover 11 rechterhanden staan slechts 8 linkerhanden, dus de Nederlanders zijn overwegend rechts! Ja, ja, zo kan ik er ook nog wel een paar mooie aanwijzen:

[p. 435]

	D	0	G	R	W	T	S1	S2	T
België 010	16	8	5	-	2	31	6	-	6
N'land 010	81	99	52	9	52	293	48	3	51

De konklusies laat ik graag aan de Belgische en Nederlandse lezer over! Nog een ander leuk voorbeeld:

	D	O	G	R	W	T	S1	S2	T
heteroseksuele 103	-	1	1	-	-	2	-	-	-
homoseksuele 103	-	-	1	-	4	5	-	-	-

Kunnen we daar ook een gevolgtrekking uit maken?

Nee, natuurlijk niet. We moeten trouwens ontzettend voorzichtig zijn, zodra we er zelfs maar aan denken konklusies te gaan trekken. We laten dat voorlopig maar aan de Wetenschap over. Volgens Prof. dr. B.Th. Tervoort, hoogleraar algemene taalkunde te Amsterdam en voorzitter van de Werkgroep Frequentieonderzoek van het Nederlands, bevat dit boek minstens stof voor 60 taalkundige proefschriften.

Zodra men dóór heeft wat de feitelijke inhoud van het boek betekent, twijfelt men daar inderdaad niet aan. Want behalve de vele taalkundige facetten die erin aanwezig zijn en die men teoretisch kan gaan uitpluizen, biedt ‘Woordfrequenties’ ook - en vooral! - mogelijkheden voor praktische uitwerking.

De aanvankelijke twijfel van de redaktie van ‘Ons Erfdeel’ of een bespreking van dit werk wel in de kolommen van dit kulturele tijdschrift paste, is voor mij een reden geweest om verder maar niet in te gaan op belangrijke teoretisch/taalkundige perspektieven; ik bepaal me tot het facet kultuur, dat speciaal naar voren komt zodra men zich met de praktische mogelijkheden van ‘Woordfrequenties’ gaat bezighouden.

Het is misschien wel grappig om te beginnen met het opzoeken van het woord kultuur in de kolommen van de afdeling B, die alfabetisch geordende lemmata geeft:

	D	O	G	R	W	T	S1	S2	T
kultuur	5	8	7	1	44	65	1	-	1

Wat kunnen we uit dit staatje konkluderen? Dat kultuur in ieder geval eerder een schriftelijke dan een mondelinge aangelegenheid is, en bovendien dat ze in de (populaire) wetenschappelijke literatuur meer ter sprake komt dan in alle andere schriftelijke taaluitingen bij elkaar. Noem het toevallig, maar waarom zou het niet waar zijn dat de kultuur het meest verspreid wordt met behulp van de geschreven taal die men met een mooi woord populair-wetenschappelijk noemt? Het tegendeel is in ieder geval niet te bewijzen!

Willen we dus de kultuur verhogen, dan zullen we in de eerste plaats de bereikbaarheid ervan moeten intensiveren en dat kan alleen zodra we inzien dat kennis van die geschreven taal daar de basis van vormt.

De niet-Nederlandstalige volwassene, het kind onbekend met het schriftelijk taalgebruik, vormen reeds twee kategorieën waarop allerlei sociaal-pedagogische en kulturele instellingen zich richten, zonder dat die instellingen precies weten waar ze moeten beginnen, bij aap-noot-mies of bij goedemorgen-juffrouw-kip. Er zijn reeds honderden metodes opgezet voor taal- (en dus voor kultuur-)verwerving en steeds met een nogal onbevredigend resultaat. Niet te verwonderen, wanneer iedere basis ontbreekt! Dan krijg je inderdaad de situatie dat iedereen maar ‘wat aan rotzooit’..., zeer liefde-vol, dàt wel, en ook zeer lust-ig, maar nooit zodanig dat je verder komt dan het werken met ‘Fingerspitzengefühl’, de werkwijze waarover je alleen maar beschaamd het hoofd kan buigen, nu de Werkgroep Frequentie-onderzoek van het Nederlands heeft laten zien dat alle vroegere benaderingen alleen maar ‘met de natte vinger’ gebeurden, en in de meeste gevallen niet eens op de juiste plaats.

Pieter Uit den Boogaart met zijn Werkgroep heeft, met behulp van de komputer, de taal ontkleed en het hele korpus ligt naakt voor ons, van allerlei kanten gefotografeerd: een kulturele daad! Want zij verschaft ons een basis om ons eigen kulturele peil en dat van anderen te verhogen, mits we onze ogen niet sluiten voor de verborgen aantrekkelijkheden en tekortkomingen die bloot gekomen zijn. Maar wie werkelijk liefheeft ziet veel door de vingers...

Laat ik besluiten met een kleine aanzet voor een toekomstig onderzoek dat misschien een van de lezers van ‘Ons Erfdeel’ een proefschrift kan opleveren: een onderzoek naar de ‘lichamelijke taal’ waarvan Paul Rodenko indertijd beweerde dat deze een van de kenmerken van de nieuwe poëzie van de jaren 50 was. Het zou best mogelijk kunnen zijn - en ‘Woordfrequenties’ bevestigt dat voorlopig - dat niet alleen de taal van de poëzie, maar óók die van het moderne proza door de ‘lichamelijkheid’ aangetast is, want bij de hoogstfrekwente substantieven komen

[p. 436]

ook daar opvallend veel lichaamsdelen voor.

Ik bedoel maar: welke stelling over taal(kultuur) men ook opdiept, met behulp van ‘Woordfrequenties’ kan men er altijd een nieuwe visie op krijgen, en altijd objektief gedokumenteerd!

Dit was een populair-wetenschappelijk artikel. De lerer mag zelf de frekwentie van het woord kultuur gaan vaststellen.

Aldert Walrecht