Ons Erfdeel. Jaargang 19

Erwin: een autentiek meesterwerk!

Het ligt niet in mijn bedoeling Erwin (De Arbeiderspers, Amsterdam, 1974, 365 blz. - laatste symbool!) te ontleden op de manier die J.P. Guépin suggereert in het Cultureel Supplement van het NRC-Handelsblad van 14-3-1975: ‘Als de geleerden klaar zijn met Joyce en Pound, kunnen ze met Meijsing beginnen.’

Als je zo'n uitspraak leest, haal je normaal de schouders op. Hoe zou een 23-jarige schrijver die eer kunnen verdienen? En dan nog iemand die in een taal schrijft die de beste letterkundi-

[p. 431]

ge geleerden niet kennen, de Vlaamse en Nederlandse niet te na gesproken. En toch, Meijsing verdient die eer.

Toen ik, dank zij de verstrooidheid van de redaktie van Vooruit, waarvoor ik speciaal de wereldliteratuur in Nederlandse vertaling recenseer, Erwin toegestuurd kreeg en het boek las dat niet door Joyce geschreven werd, maar door Joyce & Co, een ‘gilde’, bestaande uit (volgens Meijsing): Michael Van Mander Broekhof, Erwin Charles David Garden, Geerten Jan Maria Meijsing, Keith Robert, Jozef Kanger Snell, Frans Hubert Bernard Verpoorten jr en Henk Willem Zeevat, met als ‘deken’ Geerten J.M. Meijsing die in de praemissa voor een auteurswaarmerk (‘fecit’) uitkomt, verdween mijn vooroordeel tegen zo'n hoogmoedig gekozen schuilnaam naarmate de lektuur vorderde.

Ik heb Erwin niet in één ruk uitgelezen en dat bewijst niet dat er geen spanning in zit: ik heb het boek genoten als een zeldzaam instrument dat momenten van hoogste en meest verfijnde emotie ontlokt, omdat het die momenten magistraal heeft verwoord. Niet altijd met eigen woorden wellicht. Wat doet het ertoe? Plagiaat is geen plagiaat meer als het geciteerde gebruikt wordt in een ander verband, in een andere kontekst. Het is een teken des tijds. Ook ik heb zo'n procédé geprobeerd, eerst kollages, dan variaties op bestaande teksten. Bij Meijsing komen vooral Tacitus, Vergilius, Catullus, Shakespeare, Proust, Joyce en J.K. Huysmans aan bod. Met welk doel? Om het leven van Erwin Garden in zijn laatste etmaal te kondenseren, Erwin Garden die op ‘5 october 1972’ (ondertitel), na een mislukte driehoeksverhouding, zelfmoord pleegde, zoals het al aangekondigd werd in de voorpublikatie (De Gids 6/7 1974). Joyces Ulysses verhaalt eveneens het leven van een man in één etmaal, 16 juni 1904: gedachtenstromen van drie personages, terugblikken (montage ontleend aan de film), Leitmotive, associatief denken van de psychanalyse, stijlverschillen als begeleiding of als echo van de handeling, woordspelingen, symbolisme, het zoeken naar een vader zoals in Homeros' Odysseus. Bij Joyce is taal hoofdzaak, taal, gekneed in alle genres: legende, toneel, lied, monologue intérieur, parodistische stijlimitatie, enz.

Bij Meijsing staat de schoonheid op de voorgrond volgens de idealistische estetika van K.W.F. Solger in Erwin, Vier Gespräche uber das Schöne und die Kunst (1815). ‘Door het plotselinge inzicht dat de kunst biedt, kan de Idee in al haar schoonheid onze aardse wereld binnendringen. Maar deze schoonheid toont juist de ijdelheid van de wereld, maakt de kloof tussen idee en werkelijkheid acuut en dat melancholisch besef van nietigheid juist op de top van wat voor mensen bereikbaar is, is de Ironie.’ (J.P. Guépin).

Daardoor wijkt Meijsing af van Joyce. Kwa schriftuur schijnen slechts de monologue intérieur - en dan nog gekoncentreerd op één personage -, het symbolisme en de behendige flashbacks op Joyces invloed te wijzen, maar dat is nog niet zeker; van die technieken kan Joyce zelf de paterniteit niet opeisen (cfr. mijn essay NR = NF (Nieuwe Roman is Nieuwe Filosofie, Manteau, Brussel-Den Haag, 1967, p. 41).

Op het eerste gezicht bewijst Erwin gewoon dat de romantiek niet dood is en louter als een opflakkering van het dekadente l'Art pour l'Art beschouwd kan worden. Wanneer ik echter dat meesterwerk van de schoonheiddoor-verliteraturing toets aan mijn hypotese dat de nieuwe roman ontstaat in een nieuw filosofisch klimaat, lijkt het erop dat Erwin niet tot de vernieuwing brengende romans behoort. De indeling van de 24 hoofdstukken (vgl. 24 u. in een etmaal) gebeurt ongeveer volgens de struktuur van de klassieke redevoering. Het wemelt van Latijnse citaten en wie de Romeinse literatuur niet kent, wordt erin gewijd door een docent die nooit vergeet dat hij terzelfder tijd zelf literatuur maakt. M.i. is Meijsing vooral Proust, Poe en J.K. Huysmans tribuutplichtig, Proust voor de flashbacks naar de jeugd (begin) en Poe in de twee hoofdstukken in de hij-vorm, over de naderende zelfmoord (p. 117-129 en p. 323-335). Van Huysmans duiken de volgende tema's op: kloosterascese, de dood van een (ge)liefde en de liefde voor het fraaie woord, zonder nabootsing. Anders zou de lezer te vaak de Grote Van Dale moeten raadplegen. Meijsing heeft een flair voor de absolute schoonheid die hij bereikt door zijn muzikaal en plastisch talent te paren aan een soort literaire rococostijl, waarin de haast ziekelijke voorliefde voor het stuc (= imitatio, mimesis) de drie artes in elkaar laat vloeien. Meijsing is, zoals Visconti voor de film, een perfekte esteet wiens fouten niet uitgelegd worden als schrammen op het kunstwerk, maar als meestal grotesk overkomende ironie, zodat leermeester Solger ook daarin voldoening krijgt.

Het hele boek is één grote leugen, een schitterend volgehouden leugen. Doorgewinterde recensenten als Kees Fens en Guépin zijn erin gelopen. Erwin Garden heeft nooit bestaan. Hij schiet zich door het hart en in de mond (p. 335). Dat kan alleen

[p. 432]

V.I n.r Geerten Jan Maria Meijsing en Frans Verpoorten (Foto F. Verpoorten jr)

een cirkusvirtuoos, en dan nog! Als ik Gardens ‘nagelaten papieren, verschenen vanaf 1970 tot aan zijn zogenaamde dood in '72, respektievelijk in Skoop VI, VII, De Gids 1, 1972 en 1/2, 1972, Oprit 1/1 en Raster V/4 en VI/1 vergelijk met Meijsings proza, dan stel ik geen stijl- maar wel hier en daar spellingverschil vast. Bovendien valt het op, dat Meijsing pas nà Gardens dood (onder zijn naam) publiceert.

Om die leugen vol te houden laat de auteur niets aan het toeval over. Hij vermeit zich zelfs in de labyrint- en puzzelstruktuur à la Roussel. Bij het zoeken naar die snufjes vond ik bijvoorbeeld dat de beginletters van de 24 hoofdstukken een opdracht vormen voor de aangebedene:
MARTHA MA BELLE MARTHA MAMIE
en die Martha heet bij Huysmans Marthe, hoewel ze in Erwin geen snolletje is. ‘Erwin’ zelf komt van Solger, enz.

Schoonheid hoeft dus niet echt te zijn om erdoor ontroerd te worden. Is die logische deduktie wel juist? In elk geval was Meijsing in staat een Mahleriaans antidotum te konstrueren, het verhaal van een verzonnen man die psychologisch aanvaardbaar is, met pytagoreïsche getallensymboliek en de sfeer is dezelfde als bij een ware romantikus, d.i. iemand die breidelloos leeft en... schrijft. Uit de minutieus geminuteerde misleiding groeit een uitermate weemoedige schoonheidsbeleving, misschien een reaktie tegen de huidige homo computerus die de kunst negeert. Of toont Meijsing aan dat een meesterwerk met komputerwetten kan ontstaan om een geprogrammeerde ontroering te verschaffen? In dat geval levert hij het bewijs dat mijn hypotese NR = NF met Erwin opgaat.

Jean-Luc Godard laat Jean Paul Belmondo in Pierrot le Fou zeggen, met de stem van een kwijlende grijsaard: ‘Joyce a bien fait quelque chose, mais il faut faire beaucoup mieux.’ Meijsing heeft dat ‘beaucoup mieux’ gedaan, altans op een ander vlak (sfeerschepping). Taal is niet alles: ze moet doordrenkt zijn van

[p. 433]

een kontaminerend fluïdum. Dat zal nog meer blijken in de jaren tachtig, als de vertaalmachines - volgens de futurologen - efficient zullen funktioneren.

Joyce heeft me doen opspringen van bewondering voor zijn taaleksperimenten; Meijsing heeft me ontroerd zoals Mahler, ook zonder de filmmuziek uit Visconti's ‘Dood in Venetië’. Erwin is de tweede versie van het ‘Lied von der Erde’, een ‘Lied von dem Geist’ of een uitgesponnen variant op ‘Lieder eines fahrenden Gesellen’?

Nee, je leest dat boek niet in één ruk uit. Het is als een bedwelmende papaverrook die je, langzaam opzuigend, savoureert zonder de pijp te laten uitgaan. Het krijgt een ereplaats in je biblioteek. Je zult er geregeld naar teruggrijpen. Misschien wordt het wel een livre de chevet...

Erwin, een klassiek hyperromantisch meesterwerk, als ode aan de inautenticiteit. Klassiek door de eenheid van plaats, handeling en tijd. Hyperromantisch door het dwepen met de droefheid die, schijnbaar tranerig, luid wordt aangekondigd in de praemissa: de grootste misleiding. De vermeende valse droefheid à la Reinvis Feith werd bedwongen door de klassiciteit. De droefheid die Meijsing bewogen heeft tot het schrijven van ‘Erwin’ is echt. En daarom blijft het meesterwerk tóch autentiek, al goochelt de auteur met komputerachtig aangebrachte inautenticiteit, wat de droefheid om de ware, onbereikbare Schoonheid nog verhoogt. Eerder dan vanwege zijn mislukte driehoeksverhouding gaat Erwin ten onder aan zijn totaal opeisende en soms als een vloek aangevoelde estetiek. Die zelfmoord is een afzweren van de liefde: Erwin sterft om de kunst te doen leven. De dichotomie, de filosofie die de figuur Erwin Garden niet overziet of kan overzien en die net aan zijn figuur wordt aangetoond, ligt in het tekortschieten van de kunst en de onbereikbaarheid van de schoonheid in de zin van Solger. Wie het boek een tweede keer leest - en aan close reading doet om het genot langer te laten duren - stelt vast dat hij zelfs bij de gegiste invloeden misleid werd. Zo bijv. Proust (89-115), Huysmans (o.m.) 43-56, Poe 57-70, Rolfe (117-129) en Petronius (323-335)! En dat het gevonden achrosticon past bij bladzijde 7 (en vus ma mort, en vus ma vie). En dat... Maar wie ervan houdt, vindt het ook zelf. De sluier mag niet volledig opgelicht worden.

Erwin, het amalgaam van Rembrandt, Visconti en Mahler, is het eerste deel van een drieluik dat, na de literatuur, de schilderkunst en de muziek als ‘incentive’ zal hebben. Ik ben erg benieuwd naar die meesterlijk ingezette poging om Joyce de loef af te steken.

Geerten Jan Maria Meijsing kan erin slagen, want m.i. schittert hij al als een superstar aan onze literaire hemel...

Hector-Jan Loreis, Overijse

Joyce en Co, Erwin, Uitgeverij De Arbeiderspers, Singel 262, Amsterdam, 365 blz, 1974, f 24,50/405 BF.