Ons Erfdeel. Jaargang 19

[p. 302]

kulturele integratie en benelux

Cultuur en Integratie.

Het jongste nummer van Neerlandia (79e jg. - 1975, nummer 6) bevat de integrale studie Cultuur en Integratie van de hand van P. Janssens van het Bedford College in Londen. De redaktie van Neerlandia hoopt door de opname van deze studie ‘de cultuur, de integratie en de wetenschap te hebben gediend’, zo lezen we in het Ten Geleide. Het eerste hoofdstuk behandelt het begrip kultuur en het verband tussen kultuur en politiek. M.i. is dit het minst genietbare deel van de hele studie: je wordt overweldigd door 'n vracht van citaten in het Engels, het Duits en het Frans. Toegegeven, het is 'n studie, en het is mogelijk dat de schrijver niet de bedoeling had om zijn verhandeling te laten publiceren, maar dan ligt de tekortkoming bij de redaktie van Neerlandia, dan had zij maar voor de vertaling van de citaten moeten zorgen. Het is toch niet juist dat van de doorsneelezer van dit tijdschrift verondersteld wordt dat hij én Engels, én Frans, én Duits verstaat, én Italiaans (dat komt er in 'n verder hoofdstuk inderdaad ook nog bij). Die toevoer van citaten is er mede oorzaak van dat je niet altijd weet wie z'n standpunt je leest, dat van de geciteerde auteur of dat van de schrijver van de studie: het (rijke) bronnenmateriaal lijkt onvoldoende verwerkt. En waarom gebruikt de schrijver te pas en te onpas dat (irritante) werkwoord ‘dienen’? (‘Wanneer we cultuur in haar sociale betekenis willen onderzoeken, dienen we te wijzen op twee dimensies... Hoe uiteenlopend de denkrichtingen en de levensvormen binnen een bepaalde gemeenschap ook mogen zijn, ze dienen zich te situeren binnen één kultuur... We dienen dus drie niveaus te onderscheiden...) Vitterij? Dacht ik niet, veeleer 'n staaltje van de kamoeflagestijl waaraan het opstel lijdt. Als het de bedoeling is dat tussentitels de lektuur vergemakkelijken, dan zijn ze niet altijd goed gekozen, om maar één voorbeeld te geven: Onder de titel ‘Een Conflictsituatie’ lezen we niet de beschrijving van 'n konfliktsituatie, maar wel van de tegenstrijdige tendenzen zoals ‘algemene norm en individualiteit, politieke groepsvorming en kulturele eenheid, institutionalisering en kulturele kreativiteit, nationalistische politiek en universele kultuur’. Voor het overige is dit deel een van de interessantste passages uit deze studie, jammer dat het niet uitgediept werd en dat de schrijver van het verworven inzicht onvoldoende gebruik maakt voor het onderzoek en de oriëntering van de kultuur- en integratiepolitiek in Nederland en Vlaanderen.

Het hoofdstuk Cultuur in het buitenlands beleid typeert achtereenvolgens de Engelse en de Franse kultuurpolitiek tijdens de koloniale ekspansie, de kultuurpolitiek onder de totalitaire regimes en uitgebreider het naoorlogs kultuurbeleid in enkele Westeuropese landen, namelijk Engeland, Frankrijk, Nederland, Italië, West-Duitsland, Zwitserland. Terwijl de kultuurspreiding door de Engelsen gebruikt werd als 'n onderdeel van hun politieke en ekonomische ekspansiedrift, kwam in de Franse kultuurpolitiek 'n opvallend sterk kultuurbewustzijn tot uiting. Wat Janssens schrijft over de kultuurpolitiek van de totalitaire regimes, (de eksklusiviteit van de kultuur, de antigodsdienstigheid ervan en de onderwerping van de kultuur aan politiek opportunisme) willen we niet betwisten, maar waarom rept hij hier met geen woord over de onverdraagzaamheid van de regimes die de godsdienst (geen kultuur?) misbruiken om hun imperialisme te vestigen of te bestendigen? Belangwekkend zijn de konklusies die Janssens trekt uit het onderzoek van de organisatievormen van het internationaal kultuurbeleid in de diverse Westeuropese landen met systemen die gaan van vrij strikt unitair naar verregaand pluralistisch. Deze konklusies zijn: het internationaal kultuurbeleid mag geen instrument zijn van 'n opdringerige politieke propaganda, het moet 'n objektief beeld geven van de ‘binnenlandse’ kultuur en het moet steunen op wederkerigheid. In direkt verband daarmee staat het belang dat de schrijver hecht aan privé-instellingen voor kultuurspreiding: ze beschikken over 'n grotere organisatorische soepelheid en vullen de officiële kultuurpolitiek aan.

Ongenuanceerd en gevaarlijk komt de stelling over: ‘Privéinitiatieven helpen de staat bij de uitvoering van de culturele akkoorden en scheppen een gunstig klimaat voor het voeren van politieke, economische of militaire onderhandelingen.’ Of is het alleen maar 'n vaststelling? - Om 'n idee te geven van het respektieve belang van wat hij ‘overheid en privé’ noemt en van de evolutie van hun onderscheiden inbreng maakt Janssens gebruik van het Yearbook of the Union of International Associations, maar hij ontkracht meteen het gezag van deze bron door de gegevens ervan te betitelen als ‘de door Joseph Fränkel onbetrouwbaar genoemde cijfers’. Een drukfout? In het derde hoofdstuk wordt het internationale kultuurbeleid met zijn nieuwe perspektieven doorgelicht. De universalisering van

[p. 303]

de betrekkingen op alle gebieden heeft 'n groeiende afhankelijkheid tot gevolg en 't internationaal kultuurbeleid kan daarom 'n autentieke vorm van internationale samenwerking worden. De eisen die volgens de schrijver aan deze samenwerking gesteld worden, vallen samen met die die aan het internationale kultuurbeleid na de Tweede Wereldoorlog gesteld werden. De rest van dit hoofdstuk bespreekt 'n vrij heterogene reeks onderwerpen zoals ontwikkelingshulp, kultureel nationalisme en kosmopolitisme, de taal, het toerisme en de koude oorlog.

In het vierde hoofdstuk stappen we over naar de kulturele integratie, waarvoor Janssens de konstanten uit 'n definitie van K.W. Deutsch als uitgangspunt neemt: 'n samenhorigheidsgevoel, gemeenschappelijke instellingen en strukturen, en diep in het maatschappelijk leven ingrijpende praktijken. Hij onderzoekt de motieven die ten grondslag liggen aan het streven naar kulturele integratie, de graad van integratie die nagestreefd wordt, de middelen daartoe en de interferenties met de politiek in Europees en in Beneluxverband. Hoofdstuk vijf levert de beschrijving van de draagwijdte van de huidige kultuurautonomie in België en de betekenis ervan voor de Nederlands-Vlaamse integratie en vooral van de wisseloplossingen die in afwachting van de kultuurautonomie gebruikt werden: de kultuurraad voor Vlaanderen, provinciale en gemeentelijke initiatieven, de (falende) kulturele aktie binnen het kader van de Benelux Economische Unie. Mocht de schrijver hier geen melding maken van de invloed van algemeen-Nederlandse tijdschriften, stichtingen en verenigingen? Hebben Neerlandia, Ons Erfdeel, De Volkshogeschool enz, geen belangrijk aandeel in de groei naar integratie tussen Nederland en Vlaanderen?

In het voorlaatste hoofdstuk wordt de rol van de staat ten aanzien van de kulturele integratie beschreven, de geschiedenis van het Belgisch-Nederlands akkoord van 16 mei 1946, de evolutie van de uitvoering ervan, meer in het biezonder de beleidsnota van 1962, en tenslotte de struktuur van de Gemengde Technische Commissie.

In zijn algemeen besluit poneert P. Janssens de stelling dat moraal die universeel toepasbaar is, moet groeien uit 'n universeel toepasbare kultuur, dat de kentering in 't internationaal kultuurbeleid van politieke ondergeschiktheid naar zelfstandigheid 'n hoopvol symptoom is, en dat 'n kultuurgemeenschap van staten voor 'n vredevolle koëksistentie van de staten ook afhankelijk is van de graad van participatie van de onderscheiden volken en kulturen van deze gemeenschap. Betreffende de situatie binnen de Nederlandse kultuurgemeenschap vindt Janssens naast het streven naar Europese eenwording enkele negatieve faktoren: vooringenomenheid vanwege sommige Nederlanders tegenover Vlaanderen, de verschillende oriëntatie van Nederland en Vlaanderen (respektievelijk Angelsaksisch en Frans), en het voornemen van het Belgisch ministerie van Buitenlandse Zaken om uitvoeringsagent te blijven in het internationaal kultuurbeleid. In zijn schets van de historische situatie in de ‘Lage Landen bij de zee’ korrigeert Janssens sommige van die negatieve faktoren, ontdekt ook enkele positieve, maar komt tot de vaststelling dat het besef dat Noord en Zuid één kultuurgemeenschap vormen niet leeft in de brede lagen van de bevolking, en dat de kulturele integratie geen spontane beweging is die van uit de basis groeit maar geschraagd wordt door de kulturele verenigingen. Hij stelt daarom als streefdoelen: 1e ‘de ontwikkeling naar 'n kultureel gemeenschapgevoel, 'n soort romantisch natie-begrip’, 2e partikulier initiatief en initiatieven van overheidswege om tot 'n gemeenschappelijk buitenlands kultuurbeleid te komen.

Het tweede streefdoel is 'n vertrouwde nog altijd aktuele stelling en kan dus niet genoeg herhaald worden; maar het eerste streefdoel is op zijn minst bedenkelijk. Gaan we de romantische toer weer op? Moeten we het op het einde van deze studie daarmee stellen? Cultuur en integratie: Wat is hun inhoud? Wat is de waarde van de Nederlandse kultuur, de geïntegreerde Nederlandse kultuur in Europees verband en in de universele kontekst? - Partikulier initiatief en initiatief vanwege de overheid: Wanneer zal de overheid haar beloften tegenover de partikuliere initiatieven en tegenover zichzelf inlossen? Het antwoord op deze laatste vraag kunnen we niet van P. Janssens verwachten, het antwoord op de andere vragen wel. Het blijft 'n verdienste van P. Janssens dat hij geprobeerd heeft om 'n duidelijker inzicht te verwerven in moeilijke begrippen zoals kultuur en integratie en hun verband met de politiek, maar 'n grondiger verwerking van het bronnenmateriaal zou dit inzicht zeker ten goede gekomen zijn en had m.i. interessantere konklusies kunnen opleveren voor de oriëntering van de Nederlandse kultuurpolitiek.

O. Vandeputte