Ons Erfdeel. Jaargang 19

Een nieuwe struktuur in de koninklijke muziekkonservatoria.

De kogel is door de kerk! Na jaren tasten en zoeken, en uren diskussies wordt in onze koninklijke muziekkonservatoria eindelijk een ingrijpende hervorming doorgevoerd. Een mogelijke hervorming hing reeds lang in de lucht; toch heeft men jaren moeten wachten eer de beslissende knoop door de overheid werd doorgehakt.

België beschikt momenteel over vijf koninklijke muziekkonservatoria: de geëigende instellingen voor de opleiding tot beroepsmusikus. Zij werden op diverse tijd stippen in het leven geroepen: Luik 1831, Brussel 1832, Gent 1871, Antwerpen 1898, Bergen 1948. Hoewel de meeste van die konservatoria gegroeid zijn uit bestaande, plaatselijke muziekscholen, werden ze bijna alle gereorganizeerd naar het voorbeeld van het Conservatoire National te Parijs. Vooral uitzonderlijk begaafde krachten worden er via individueel onderricht opgeleid tot virtuoze vertolkers of soliede beroepsmusici. De solistische vakopleiding staat er volkomen centraal; de leerling kan daarbij nog in een vrije en onbeperkte keuze - al dan niet in dienst van die finaliteit - een aantal onafhankelijke disciplines verwerken. Er bestaat dus geen organisch gegroepeerd studiepakket. Na een eerste prijs verhoogt men dan de solistische prestatie nog aanzienlijk tot de hogere wedstrijd van uitmuntendheid en zo mogelijk de virtuoziteitsprijs van de regering. In al die jaren hebben onze koninklijke konservatoria ontegensprekelijk heel wat vooraanstaande interpreteren afgeleverd; en verscheidene van onze belangrijkste komponisten hebben in die instellingen hun fundamentele opleiding meegekregen. Doch percentsgewijze is dat aantal nogal gering. De overgrote meerderheid van de afgestudeerden is, zelfs met schitterende eerste prijzen op zak, niet op het vedettenpodium terechtgekomen; slechts een kleine minderheid kan zich als komponist doen gelden, laat staan ervan leven. De overgrote massa wordt elders opgevangen: in het onderwijs, in het orkest, op de radio, buiten het muziekleven. Wie op die zijsporen - want zo oordelen sommige konservatoriumstudenten er wel eens over - bijna noodgedwongen is terechtgekomen ziet zich meestal gekonfronteerd met onverwachte moeilijkheden, anomalieën, frustrerende situaties. Enkele voorbeelden ter illustratie. Om in onze beroepsorkesten te musiceren of in onze operateaters te zingen, hoeft men hoegenaamd geen eerste prijs voor te leggen.

Het lager en middelbaar dagonderwijs blijven in feite hermetisch gesloten voor konservatoriumdiploma's. Alleen voor het onderricht in de muziekakademies en soortgelijke instellingen is een eerste prijs van een koninklijk muziekkonservatorium vereist. Doch ook daar biedt dat diploma als dusdanig niet alle garanties. Om een definitieve benoeming te krijgen moet de kandidaat nog maar eens een uitgebreide bekwaamheidsproef afleggen voor een jury, die o.m. peilt naar de algemene kulturele bagage en de pedagogische aanleg. Die background en didaktische basis heeft de kandidaat vanuit een konservatorium echter nooit meegekregen.

Terwijl de konservatoria op die van oudsher ingeslagen weg bleven doordraven - weliswaar met links en rechts kleine aanpassingen - kende het muziekonderwijs met een beperkt leerplan de laatste tijd a.h.w. een eksplosieve ekspansie. In ruim tweehonderd muziekscholen met hun respektieve bij-afdelingen wordt momenteel aan meer dan zeventigduizend leerlingen muziekonderricht verschaft. Die enorme uitbreiding kreëerde vanzelfsprekend voor de konservatoriumlaureaten een aanzienlijk verruimd werkterrein, dat bovendien biezonder aanlokkelijk blijkt te zijn. De meeste afgestudeerden geven uiteindelijk de voorkeur aan een onderwijsjob boven bijv. een orkestfunktie: in de muziekschool hebben ze immers regelmatige uren, een vaste betrekking, een overzichtelijk lesrooster, verschillende vakantieperiodes enz. Gevolg: vele afgestudeerde konservatoriumstudenten komen in de muziekakademies terecht, en nemen er dus een taak op zich waarvoor ze in de grond geen specifieke of geëigende opleiding hebben genoten, en waartegen ze, pedagogisch gezien, niet grondig opgewassen zijn.

Op die eenzijdige virtuoziteitsopleiding aan de koninklijke konservatoria en de daaruit voortvloeiende inkonsekwenties met betrekking tot het algemeen muziekonderwijs werd in de loop der jaren heel wat kritiek afgevuurd. Bovendien werden hier en daar lichte wijzigingen aange-

[p. 291]

bracht of nieuwigheden ingelast, die het bestaande euvel moesten afzwakken of helen. In tegenstelling tot François-Joseph Fétis of François-August Gevaert, die in hun Brussels konservatorium uitsluitend virtuozen wilden kweken, was Peter Benoit gekant tegen een dergelijke technische solistendressuur. Hij wilde de leerlingen van zijn Antwerps konservatorium ook tot ‘denkende mannen’ opleiden, en zijn school meer op het Duitse of Angelsaksische model afstellen. In 1889 schreef Peter Benoit: ‘Onderwijs moet gepaard gaan met opvoeding. Opvoeden, opleiden tot iets hogers dan de droge, afmattende en geestdodende vaardigheidsstudiën, ziedaar ons doel’. Ongeveer tien jaar later, in 1900, publiceerde Peter Benoit zijn Algemeen Leerplan, waarin hij voor die tijd revolutionaire ideeën verkondigde, en zich zeer duidelijk verzette tegen het traditionele konservatoriumonderwijs, zoals dat toen vanuit Parijs was overgeplant. Hij had het plan uitgewerkt om zijn konservatorium te verdelen in een lagere afdeling (school), een middelbare afdeling (konservatorium) en een hogere afdeling (hogeschool). Binnen elk niveau wenste hij op een sterkere horizontale basis te werken met een aantal verplichte vakken. Onder de diverse disciplines stonden o.a. filozofie, literatuur en muziekpedagogie vermeld. Een jaar later stierf Peter Benoit, en van de gedroomde hervorming kwam weinig of niets terecht.

Ook op recentere datum werd de traditionele solistenopleiding aan de Vlaamse konservatoria scherp onder de loep genomen en streng bekritizeerd. In het Rapport over de muziekkultuur in het Vlaamse landsgedeelte, gepubliceerd in 1965, bevestigde de advieskommissie die door de toenmalige minister van kultuur, Renaat A. Van Elslande, aangesteld was om een grondig onderzoek in te stellen naar de toestand van de muziekkultuur in onze gewesten, dat de opleiding aan de koninklijke muziekkonservatoria inderdaad bekwame vakmusici waarborgt. Doch, ‘zonder de huidige kwaliteiten van het muziekonderwijs aan de koninklijke muziekkonservatoria te betwisten, acht de Kommissie het nodig dat in de koninklijke muziekkonservatoria een grondige struktuurhervorming zou doorgevoerd worden’. In die nieuwe struktuur moest dan een systematische én gedifferentieerde opleiding van de vakmusikus voorzien zijn: in eerste instantie een opleiding tot orkestmusikus of beroepszanger, in tweede instantie een gefundeerde opleiding tot muziekleraar op elk vlak, ‘in derde instantie dient de nieuwe struktuur van de koninklijke muziekkonservatoria erop gericht te zijn, dat de leraren zelf op een hoger niveau kunnen gespecializeerd en gevormd worden, meer bepaald de leraren van de dirigenten, de leraren van de aanstaande hoogleraars voor beroepsmusici en aanstaande solisten’. Uit de voornoemde resoluties sprak duidelijk de algemene bekommernis om het onderwijs in de koninklijke muziekkonservatoria op een hoger algemeen-kultureel niveau te brengen, de opleiding tot muziekleraar definitief in te schakelen en op een stevige bazis te funderen.

Vanzelfsprekend bleef het al die jaren niet bij diskussies en officiële verklaringen. Diverse konservatoria kreëerden voortdurend nieuwe disciplines of seminaries om de leerlingen een soliedere en ruimere bazis te verschaffen: iets meer dan een loutere virtuoziteitstechniek. Eén van de belangrijkste verwezenlijkingen in dat opzicht was ongetwijfeld de leergang muziekpedagogie die aan het Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium te Antwerpen door de toenmalige direkteur, Flor Peeters, in het leven werd geroepen. Wijlen Marcel Andries leidde die kursus, maar stuitte - zoals voldoende bekend - op heel wat onbegrip en zelfs verzet bij sommige hogere instanties. Al met al bleef het bij geisoleerde initiatieven, die weinig officiële waardering, laat staan erkenning genoten. Van een echte of grondige struktuurverandering of een vernieuwde muzikale opleiding was er nog geen sprake.

De molen van de vernieuwing begon voorgoed te malen na de proklamatie van de wet op het hoger onderwijs d.d. 7 juli 1970. Die wet bepaalt de struktuur van het hoger onderwijs. Zij schrijft voor dat het hoger onderwijs slechts voor leerlingen met een einddiploma sekundair onderwijs toegankelijk kan zijn, en dat de studieduur verdeeld moet worden over het korte type met eenmaal twee studiejaren of het lange type met tweemaal twee jaren studie, geheel en al naar het voorbeeld van het universitair onderwijs. Wilden de koninklijke muziekkonservatoria bij het hoger kunstonderwijs worden ondergebracht - waartoe ze zich altijd hadden gerekend - dan konden zij hun volkomen aparte pozitie niet langer behouden, en dienden ze wel een en ander te veranderen. Toelatingsvoorwaarden, duur en opleiding in die instellingen voldeden immers niet aan de gestelde voorwaarden. Daarom werd eind 1972 door de toenmalige ministers van kultuur een kommissie ad hoe geïnstalleerd die het probleem moest

[p. 292]

onderzoeken en een nieuwe aangepaste struktuur uitwerken. Het rapport van die kommissie werd in september 1975 op het ministerie neergelegd en door alle betrokken en bevoegde instanties goedgekeurd. Twee konservatoria in het Vlaamse land hapten dadelijk toe. Gent en Antwerpen kregen de toestemming om met ingang van het nieuwe schooljaar 1975-1976 de hervormingen als een eksperiment in te voeren.

Welke zijn de belangrijkste aspekten van die struktuurwijziging, opgesteld door de koördinatiekommissie voor de hervorming van het muziekonderwijs? Uit het eindverslag van die kommissie lichten wij de volgende bepalingen met betrekking tot de toelatingsvoorwaarden en de algemene struktuur. ‘Om tot de koninklijke muziekkonservatoria te worden toegelaten moet de kanditaat in het bezit zijn van een gehomologeerd getuigschrift van volledig sekundair onderwijs en van het getuigschrift dat toelating verleent tot de universiteit (via de maturiteitsproef), en tevens slagen in een artistieke toelatingsproef. Om te vermijden dat de bevolking van de koninklijke muziekkonservatoria door het brutaal invoeren van vermelde toelatingsvoorwaarden zou worden gedecimeerd, wordt voorgesteld een alternatieve toelatingsprocedure te voorzien: kandidaten die niet in het bezit zijn van de vereiste getuigschriften (momenteel 70 tot 80% van de studentenbevolking!) kunnen toch worden toegelaten via een bijkomende proef over algemene vorming (ongeveer naar analogie met de toelatingsproeven voor burgerlijk ingenieur), mits zij de leeftijd van achttien jaar bereikt hebben of zullen bereiken uiterlijk op 31 december van het lopende jaar. Ten slotte wordt voorgesteld dat uitzonderlijk begaafde elementen, die de hierboven vermelde leeftijd niet hebben bereikt en eventueel nog sekundair onderwijs volgen, als vrije leerling kunnen worden toegelaten tot een instrumentklas van het koninklijke muziekkonservatorium. Er moet, voor het bepalen van de “uitzonderlijke begaafdheid” echter een strenge procedure worden overeengekomen’, in verband met de algemene struktuur lezen we in het hervormingsplan: ‘De studies aan de koninklijke muziekkonservatoria worden ingedeeld in twee cyclussen van ten minste twee studiejaren per cyclus. Als algemene regel wordt aan de eerste cyclus een fakultatief eerste jaar voorgevoegd, om een aantal tekorten te kunnen verwerken. Om te vermijden dat er een katastrofaal tekort aan leerkrachten voor het muziekonderwijs met beperkt leerplan zou ontstaan, wordt voorgesteld een pedagogische opleiding te voorzien, toegankelijk voor kandidaten die de eerste cyclus hebben beëindigd en die daarna afvloeien naar het onderwijs’.

Wat de muzikale disciplines betreft worden in de vernieuwing drie grote afdelingen voorzien: a. de afdeling muziekteorie, die studenten opleidt tot komponist of orkest- en koordirigent, of leraar muziekteoretische vakken; b. de instrumentale afdelingen; c. de vokale afdelingen met specializaties zoals lied, oratorium en lyrische kunst. Aan de drie voornoemde richtingen zullen later nog twee andere worden toegevoegd: d. de afdeling woordkunst (voordracht en diktie); e. de afdeling dramatische kunst. Nadat een biezondere werkgroep advies heeft uitgebracht, zal met de struktuurhervorming van de twee laatstgenoemde disciplines op zijn vroegst in het schooljaar 1976-1977 geëksperimenteerd worden.

Binnen elk der vijf opleidingsvormen uit de voornoemde vertikale splitsing krijgt ieder student een verplicht studiepakket te verwerken, dat aangevuld moet worden met enkele optievakken. In een tijdschriftenartikel is het onmogelijk per discipline alle specifieke toelatingsvoorwaarden te vermelden en de diverse lesroosters gedetailleerd en met alle modaliteiten te beschrijven. We geven één voorbeeld voor de afdeling muziekteorie, en moeten ons daarbij beperken tot een summiere opsomming van de hoofdvakken.

Het doel van deze studierichting wordt in het rapport van de koordinatiekommissie als volgt omschreven: ‘De afdeling heeft tot doel, enerzijds, in het raam van de eerste cyclus een degelijke basis te verschaffen voor toekomstige leraars notenleer, anderzijds, via een opleiding over twee cyclussen met een gemeenschappelijk gedeelte en diverse opties, een grondige vorming te geven voor kompositie, orkestdirektie, koordirektie en de funktie van leraar teoretische vakken op hoog niveau.’ De eerste cyclus in deze afdeling (twee studiejaren, eventueel aangevuld met een fakultatief ‘voorbereidend’ jaar) bevat het volgende verplichte studiepakket: 1. algemene muziekteorie (notenleer, harmonie, muziekanalyse, schriftuur en contrapuntische vormen); 2. geschiedenis van de Westerse muziek; 3. piano en begeleiding; 4. praktische harmonie; 5. sternvorming; 6. koorzang; 7. koorleiding; 8. praktische oefeningen. Dat verplicht studiepakket wordt fakultatief aangevuld met enkele optievakken te kiezen uit de vol-

[p. 293]

gende reeks: 1. tweede instrument; 2. kompositie; 3. kunstgeschiedenis; 4. literatuurgeschiedenis; 5. inleiding tot de filozofie; 6. muziekestetika; 7. bewegingsleer; 8. diktie; 9. gespecializeerde koorleiding; 10. seminarie-oefeningen; 11. psychopedagogische afdeling.

Voor de tweede cyclus in de afdeling muziekteorie (ten minste twee studiejaren) worden de volgende vakken verplicht gesteld: 1. grondige studie van de muziekteorie (grondige studie van de geschreven harmonie, muziekanalyse, contrapunt en fuga); 2. piano en begeleiding; 3. grondige vraagstukken van de muziekgeschiedenis met oefeningen; 4. praktische harmonie; 5. praktische oefeningen. Bovendien moet elke student uit de volgende reeks ten minste één optievak kiezen: 1. kompositie; 2. orkestdirektie; 3. koordirektie; 4. psychologische opleiding; 5. grondige studie van contrapunt en fuga.

De vakken van muziekteoretische of praktische aard zoals notenleer, harmonie, muziekanalyse, muziekgeschiedenis e.a. vormen ook voor de instrumentale en vokaie afdelingen de inhoud van het verplicht studiepakket. Daarbij komt dan een hele reeks hoofd- en nevenvakken die specifiek voor dat bepaald instrument of die bepaalde vokale richting geëigend zijn. In de instrumentale afdeling kan men zoals vroeger zijn keuze laten vallen op klavier, orgel, klavecimbel, gitaar, harp, een strijkinstrument, een blaasinstrument of de groep perkussie-instrumenten. In de vokale afdeling kan de student vanaf de tweede cyclus opteren voor lied-oratorio of voor lyrische kunst.

Ziedaar de belangrijkste vernieuwingen wat de struktuur en de algemene inhoud van het professioneel muziekonderwijs betreft. Het eindverslag van de koördinatiekommissie handelt verder nog over de karakteristieke leerstof van elk vak, de specifieke toelatingsvoorwaarden voor elke discipline, de jury's, de eksamens enz. Het zou ons natuurlijk te ver leiden indien we hier ook die aspekten van internere aard zouden belichten. Trouwens in sommige gevallen gaat het enkel om suggesties die door de plaatselijke werkgroepen nog verder uitgestippeld en aangepast moeten worden.

Het spreekt vanzelf dat de hierboven beschreven hervorming haar reperkussies heeft op het voorbereidend muziekonderricht, dat binnen de traditionele strukturen verstrekt wordt in het muziekonderwijs met beperkt leerplan (muziekakademies e.d.) en in de kunsthumaniora-muziek. Ook daaromtrent vinden we in het eindrapport interessante beschouwingen en richtinggevende voorstellen. ‘Evenals in de koninklijke muziekconservatoria wordt in het muziekonderwijs met beperkt leerplan de struktuur te overwegend bepaald door de individuele begaafdheid en vorderingen van de leerling, dan door wezenlijke struktuurfaktoren. Bovendien vormt de onduidelijkheid van de finaliteit van dat onderwijs vaak een storende faktor: waar statistisch duidelijk blijkt dat de doorstroming naar professionele studies en loopbaan zeer gering is (ca. 22%), wordt de algemene sfeer in een aantal scholen en kursussen sterk bepaald door de kleine groep leerlingen voor wie misschien een muzikale loopbaan als solist is weggelegd. Dat brengt o.m. met zich dat zinvolle aktiviteiten voor de “amateur” zoals muziek leren beluisteren, groepsmusiceren in ensemble, orkest of koor moeizaam of niet van de grond komen. Het is dan ook wenselijk bij een hervorming een duidelijker oriëntatie (enerzijds amateurs-, anderzijds preprofessionele studies) door te voeren’.

Dat muziekonderwijs met beperkt leerplan zou volgens het hervormingsplan drie niveaus omvatten: 1. voorbereidend voor leerlingen van zes tot 12 jaar; 2. lager sekundair voor leerlingen van twaalf tot veertien-vijftien jaar; 3. hoger sekundair voor leerlingen van veertien-vijftien tot achttien jaar. Vanaf het hoger sekundair zou dan een splitsing worden doorgevoerd in een richting ‘amateur’ en in een richting ‘pre-professioneel’. Het hervormingsplan bevat wel enkele algemene suggesties en principen in verband met muziekinitiatie, notenleer, instrumentale opleiding, overgang van het ene naar het andere niveau; doch de verdere details en de uitwerking zullen het onderwerp uitmaken van een speciale onderzoekskommissie.

In het kader van de hierboven geschetste hervorming blijkt de kunsthumaniora-muziek de aangewezen voorbereiding te zijn tot de hogere muziekstudies aan een koninklijk muziekkonservatorium. ‘De huidige traditionele formule zal naar alle waarschijnlijkheid mettertijd vervangen moeten worden door een VSO-formule, waarbij het voornaamste probleem het behoud is van de motie “instelling”; het splitsen van de opleiding (b.v. door de formule: algemene vakken in één school, artistieke vakken in een andere) is volstrekt te verwerpen.’

Tot zover de belangrijkste as-

[p. 294]

pekten van het jongste hervormingsplan voor het muziekonderwijs, zoals dat begin oktober 1975 door de ministers van de Nederlandse en Franse kultuur werd gepubliceerd. Niemand twijfelt eraan: het gaat hier om een gewichtige herstrukturering en een diepgaande vernieuwing. Het zou echter al te voorbarig zijn nu reeds, na amper enkele maanden eksperimenteren, konklusies te trekken, laat staan resultaten te verwachten. Te Gent volgen momenteel een vijftigtal en te Antwerpen een dertigtal leerlingen het nieuwe regime. De eerste reakties die we bij de direkteurs van die twee konservatoria konden opvangen zijn vrij positief.

Iedereen hoopt dat dank zij de vernieuwing de kulturele bagage van de konservatoriumstudenten flink zal groeien; dat elke student via een gespecializeerde richting beter op zijn komende specifieke taak voorbereid zal zijn; dat vooral de zo noodzakelijke pedagogische hoedanigheden bijgebracht zullen worden; dat anderzijds de aanzienlijke verruiming van het studiepakket de technische virtuoziteit van de toekomstige solisten en beroepsmusici niet zal afremmen; dat uiteindelijk heel die vernieuwing een substantiële bijdrage en vooral een aanzienlijke verbetering van de muziekkultuur in ons land mag garanderen, want - laten we eerlijk zijn - op muziekprofessioneel gebied én in vergelijking met het internationale forum scheren wij niet altijd de hoogste toppen. In elk geval de wagen van de hervorming is aan het rollen gebracht. Hij blijkt in een goede richting geduwd. Men moet hopen dat hij ook in dejuiste en veilige thuishaven belandt.

Hugo Heughebaert