Ons Erfdeel. Jaargang 19

Multatuli voor beginners en gevorderden.

1.

Op 13 oktober 1859 schrijft Multatuli vanuit Brussel aan zijn vrouw: ‘Lieve hart, mijn boek is af, mijn boek is af!... Als het gedrukt is, zet ik een advertentie in de Courant. Multatuli vraagt een betrekking als redacteur en ik ben zeker dat ik een plaats krijg.’

Zover is het niet gekomen, terwijl ook de machthebbers destijds in alle talen zwegen op de

[p. 272]

Multatuli.

aanklacht die de Max Havelaar wilde zijn. De 14e mei 1860 was dit, volgens velen, unieke boek in de boekhandel verkrijgbaar voor de prijs van f 4,-, het weekloon van een arbeider. Toen iedereen zich in stilzwijgen bleef hullen, hield Multatuli die niet voor niets dit pseudoniem gekozen had, het niet langer.

In de herfst konden de lezers van de ‘Tielse Courant’ in hun lijfblad lezen: ‘Waarom zwijgen zij, die de waarheid kennen? Waarom laten zij ons vier lange maanden in onzekerheid? Oud-Gouverneur-Generaal, Oud-Residenten, Oud-Assistent-Residenten, gij allen die door Multatuli zijt beschuldigd, breekt het stilzwijgen af!’ Gouverneur-generaal Duymaer van Twist, die niet had willen optreden in de zaak Lebak bleef echter zwijgen, evenals de andere betrokkenen. Kort voor en zelfs enige tijd na het verschijnen geloofde Douwes Dekker in een enorm sukses, een geloof dat nog aangewakkerd werd door een poging van de minister van koloniën Rochussen de verschijning te stoppen. Hij bood aan te proberen Dekker aan een eervolle, onafhankelijke en lukratieve betrekking in de West te helpen... uiteraard in ruil voor de Max Havelaar! De verspreide reakties op het boek in het voorjaar en de zomer van 1860 waren niets vergeleken bij wat Dekker er zich van voorgesteld had. Hij werd een verbitterd man, die niet kon begrijpen waarom zo'n pamflet niet de gewenste uitwerking had. Maar hij bleef een gedrevene, wiens produktie nu in een vrij korte periode, zo'n 15 jaar, uit zijn pen gulpte, 5000 bladzijden in druk: de schrijver Multatuli was geboren.

2.

Multatuli heeft de gemoederen altijd beziggehouden. Hele boekenkasten zijn er over zijn leven en werk volgeschreven, waarvan de gebeurtenissen in Indië en de roman Max Havelaar wel het meest in de belangstelling hebben gestaan. Garmt Stuiveling noemt Multatuli's aanklacht zelfs een unicum binnen het geheel van het westeuropese proza, en dat is niet gering.

Aan deze formidabele hoeveelheid Informatie, waarbinnen Sötemanns proefschrift voor mij een hoogtepunt vormt, werd onlangs weer een eksemplaar toegevoegd. Misschien is dit niet helemaal juist gezegd, want Keurig in de contramine van P. Spigt voegt er niet veel nieuws aan toe. Het boek bevat een aantal oudere artikelen, eerder verschenen in De Nieuwe Stem, Maatstaf e.a. De hoofdmoot vormt een 110 blz. tellende tekst die twintig jaar geleden als apart boekje het licht zag.

In deze omvangrijke tekst behandelt Spigt de jaren 1865-'68 grondig. In details tredend vertelt de schrijver op voor mij uiterst boeiende wijze over Multatuli's financiële problemen die in die jaren - eigenlijk in heel zijn leven - een grote rol speelden, met name van beslissende invloed waren op zijn produktiviteit als schrijver. Want hoewel Multatuli veel geschreven heeft in die 15 jaren, erbinnen blijken zich enorme perioden te hebben voorgedaan waarin hij vast zat, geen innerlijke rust kon vinden zich aan zijn levenstaak te wijden.

De doelstelling van ‘De ballingschap van Multatuli’ zoals dit hoofdstuk heet, zou men kunnen omschrijven als het vastleggen, tot in details, van een gedeelte van zijn leven. Van de lezer wordt verwacht dat de wezenlijke kenmerken van Multatuli's leven en werk bekend zijn. Spigt opent wel een enkel vergezicht bijvoorbeeld als hij schrijft over waar men de aanhang van Douwes Dekker vindt, nl. onder sociale buitenstaanders of als hij schrijft dat Multatuli de kwestie Lebak ‘als van volstrekt persoonlijke aard’ beschouwde. Het merendeel beweegt zich echter op het terrein van de literaire geschiedschrijving, de literaire biografie. Zo wordt er uitvoerig ingegaan de poging aan geldzorgen te ontkomen door zijn portret te laten drukken en te doen verkopen tegen hoge prijs om zijn werk mogelijk te maken; tot in de finesses wordt de verwijdering tussen Multatuli en diens uitgever Rudolf Charles d'Ablaing beschreven; natuurlijk wordt ons het verhaal van de klap niet onthouden die Multatuli uitdeelde tijdens een voorstelling, inklusief de juridische nasleep: 15 dagen gevangenisstraf. Ook treft men in dit hoofdstuk aan hoe de twee groten uit die tijd, Busken Huet en Multatuli, elkaar ontmoetten en hoe die kennismaking uitgroeide tot een meer dan oppervlakkig kontakt. Gelukkig vertelt Spigt naast degelijke literaire geschiedschrijving een aantal

[p. 273]

humoristische anekdotes door die de zaak levendig houden.

Deze bijvoorbeeld:

Op een avond komen Multatuli en enkele vrienden binnen in een zaaltje waar de muzikanten aanstalten maakten om te vertrekken. Multatuli die juist erop aangedrongen had hiernaar toe te gaan omdat hij behoefte had aan muziek was een en al aandacht voor de toegift die na aandringen van zijn vrienden gegeven werd. Toen de muziek ten einde was, kwam een van de dames met een bakje rond. Een van de vrienden gaf een dubbeltje, de anderen ook wat kleingeld. ‘Geef mij even je portemonnee’, vroeg de berooide Dekker aan Raadt, ‘ik heb zelf geen geld bij me’. Hij pakte de beurs aan en keerde die om in het bakje. Zeventien gulden plus wat centen. ‘Ziezo’, moet Dekker gezegd hebben, ‘jullie kooplui hebt geen gevoel voor kunst; bedenk toch dat jij slechts een ellendige tabakshandelaar bent en dat zij een artiste is.’ Raadt moest zijn horloge verpanden om de konsumpties te kunnen betalen (p. 60).

De indruk die dit hoofdstuk maakt, een uiterst gedetailleerde en op de Multatuli-specialist gerichte geschiedschrijving, wordt door deze anekdotes ondersteund. Hoewel geen beschrijving van dag tot dag, maakt Spigts biografie over deze drie jaren een tamelijk komplete indruk, een koherent beeld van Multatuli's wederwaardigheden. Representatief voor de wijze van beschrijven is de volgende passage:

‘Geld was de volgende zorg. vooral de schulden. De betaling van de portretten was indertijd met een aantal wissels geregeld. Eén van deze wissels van 500 francs - f 235,68 -, vermoedelijk de eerste, moest Dekker al afwijzen. Op 28 april protesteerde de trekker. Pas op 31 juli 1865 betaalde d'Ablaing dit bedrag. Inmiddels kreeg ook Tine het te kwaad met een van de heren Mitkiewicz, de vervaardigers van het portret. Men drong er bij haar man op aan dat voor einde mei een deel van de schuld zou worden betaald. Maar zij bezat geen cent... Voor iedere nieuwe dag was ze bang. Want bovendien had ze in het verschiet dat er vóór 30 juni een bedrag van 800 francs, ruim 450 gulden, aan huishuur moest worden betaald. Ten einde raad had ze haar man al het wanhopige voorstel gedaan, haar met de kinderen naar Indië te laten vertrekken.’ (p. 52-3).

Het karakter van dit centrale hoofdstuk wordt in de andere, kleinere niet ondermijnd. Wel wordt er meestal minder aandacht besteed aan de opeenvolgende gebeurtenissen van dag tot dag, maar dat hangt samen met de aard van de hoofdstukken; de gedegenheid, de diepgang blijft zich ook daar manifesteren: ‘Multatuli, 'n bevrijder’ schetst de ontwikkeling van gelovige jongeling tot volwassen vrijdenker, ‘Multatuli, minister in spe’ verhaalt van zijn politieke avonturen en in ‘Lothario zal toch hangen’ wordt de zaak Lebak nog eens uiteengezet in een polemische toon ten opzichte van R. Nieuwenhuys.

Uit elk hoofdstuk blijkt dat Spigt een op en top Multatuli-kenner is en hij is daardoor in staat de lezer langs allerlei meer of minder goed begaanbare paden naar de komplekse persoonlijkheid van deze schrijver te leiden. Het is jammer dat het boek een wat verbrokkelde indruk maakt door het bijeenzetten van her en der verschenen artikelen, en een totaalbeeld van mens en schrijver uit de verschillende opstellen gekonstrueerd moet worden. Hopelijk kan Spigt nog eens de tijd vinden het hier gepresenteerde materiaal tot één doorlopende, volledige biografie om te smeden waarin de diverse aspekten van Multatuli als mens en als schrijver koherent beschreven worden. Een dergelijk boek voorkomt dan meteen ook dat - zoals hier - er niet tweemaal eksakt hetzelfde gezegd wordt op blz. 68-69 en 166-167.

3.

In de reeks Profielen, dunne uitgaafjes waarin stromingen, genres of schrijvers onder de loep worden genomen, behorende bij de literatuurmetode Het spel en de knikkers voor middelbare scholieren, heeft Spigt geprobeerd zo'n totaalbeeld te scheppen. Ik moet zeggen dat ik bewondering heb voor wat hij in een krappe dertig pagina's uiteenzet. Alle belangrijke facetten komen aan de orde in een bijzonder levendig betoog dat wat niveau betreft helemaal niet zo sterk afwijkt van dat in Keurig in de kontramine. Hele stukken tekst komt men in het Profielboekje woordelijk tegen. Ik schroom ook niet te zeggen dat Spigt in zo'n klein boekje een beter overzicht geeft dan Knuvelder in zijn Handboek III (p. 448-470).

Niet alleen de eigenaardigheden van Multatuli's schrijverschap, zoals de korte duur van zijn werkelijk literaire produktie, zijn moeite met gaaf gekomponeerde gehelen, zijn vermogen om een gedachtengang aanschouwelijk te maken met een anekdote of gelijkenis, zijn standpunt allereerst iets te zéggen te hebben, slechts ‘bij ongeluk’ artiest te zijn, meet Spigt breed uit, hij vindt zelfs ruimte om hem te plaatsen in de 19e-eeuwse maatschappelijke ontwikkelingen. Zo

[p. 274]

laat hij zien dat in de zestiger en zeventiger jaren de ondernemersklasse ongekende mogelijkheden ging eksploiteren, dat juist in die tijd de arbeiders een periode van misbruik en uitbuiting moesten ondergaan. Pas in 1879 begon Domela Nieuwenhuis met het pogen tot verbetering van het lot van hen. Multatuli was te vroeg. Sarcast op een ongelegen moment is inderdaad een perfekt gekozen ondertitel voor een even vlekkeloos geschreven boekje.

Voor wie inzicht wil krijgen in de konkrete teksten van Multatuli bevat geen van beide boekjes iets interessants. Spigt schetst grote lijnen, algemene gedachtengangen, typische eigenaardigheden, maar verheldert bijvoorbeeld niet de struktuur van de Minnebrieven. Daarbij balanceert hij vaak op de rand van het toelaatbare bij het toeschrijven van gedachten aan de mens Douwes Dekker, die geuit zijn door de schrijver Multatuli. Een geluk voor Spigt dat er geen schrijver in onze literatuur is waarbij leven en werk zo innig vervlochten zijn. Te vitten over het grote aantal onjuiste identifikaties tussen mens en schrijver zou hier dan ook haarkloverij zijn, maar gemeten naar de huidige organisatie van het literatuurwetenschappelijk onderzoek, is veel van wat Spigt onderzoekt en beschrijft, studieresultaat dat zich aan de randen mag nestelen van het literatuuronderzoek. Het gaat primair om de teksten en de ontvangst van die teksten bij het publiek. Of Multatuli nu wel of niet in geldzorgen zat is in literatuurwetenschappelijk en literatuurhistorisch opzicht weinig relevant. Zelfs is het van weinig belang of de behandeling van Douwes Dekker in Indië rechtvaardig of onrechtvaardig was. Het resultaat, de Max Havelaar, verdient echter grondige en voortgezette studie. Zo is het typerend dat het tot in de jaren zestig moest duren voordat iemand de bouw van deze roman kon ontsluieren - het is zeker te wijten aan de aard en de gerichtheid van onze literaire kritiek in de eerste helft van de twintigste eeuw dat het zo'n honderd jaar heeft moeten duren voordat men wist hoe de tekst in elkaar zat. Spigt levert daartoe slechts een geringe bijdrage, zet alleen maar voort wat Du Perron ook zo interesseerde: de mens achter het werk.

Ruud Kraayeveld

P. Spigt, Keurig in de kontramine. Over Multatuli, Amsterdam, 1975, Athenaeum-Polak en Van Gennep, 231 blz. f 20,-.
P. Spigt, Multatuli. Sarcast op een ongelegen moment, Meulenhoff Educatief, Amsterdam, 74 blz.