Ons Erfdeel. Jaargang 19

Alles wat je zegt is oneindig.

Claude van de Berge, die recent de Dirk Martensprijs kreeg voor Het licht op de stenen, voegde een nieuw deel aan zijn opus toe: De oever. De ik-persoon uit dit boek heeft alweer het kristal eeuwigheid dichter benaderd. Hij waagt zich aan de verste grens van de zintuiglijke wereld, ‘waar de dingen ophouden, waar zelfs geen angst meer is, omdat er niets meer is’. Altijd heeft hij zich verloren gevoeld tussen lawaai, mensen, steden, ‘in de blinde verwrongenheid van het alledaagse’, maar nooit heeft hij zich verloren gevoeld als het stil en leeg was om hem, want die leegte houdt de belofte in van zinvolheid. Voor hem bestaat er niets werkelijkers dan het onwezenlijke, dan de dingen die je niet kunt zien, niet kunt aanraken. Het doel van deze fiere, eenzame queeste is het tijdloze rijk der schoonheid. Doorheen de wanhoop van de dingen, is hij stap voor stap, recht als een gnomon, steeds onderweg, nooit afwijkend van de route die de kompasnaald van de geest hem aanduidt, nooit het noorden verliezend. Ontwakend uit de waanzin van het leven, is hij de roerloze peinzer, de komtemplatieve mystikus geworden. Hij is de homo viator, stappend door een woestijn van verlangen naar een vreemde duurzame schoonheid. De mens staat voor de fundamentele keuze tussen een schijnorde en een zelf te kreëren leegte, tussen wat om hem bestaat en een ver punt van waaruit hem soms lichtsignalen bereiken, tussen de dingen zelf en de stilte achter ieder ding. Als je kiest voor de ‘wereld achter onze ogen’, wordt het onmogelijk nog te geloven in de schijn van de ons omringende wereld. Zoals in Jacques Hamelinks Afdalingen in de ingewanden is het een tocht naar binnen, een zich wanhopig de zinvolle archetypes trachten te herinneren die men ooit in een staat van prenatale onschuld mocht ervaren. De innerlijke queeste is dus een terug-

[p. 270]

keer stroomopwaarts naar oerbeelden, waarvan het leven ons steeds meer doet afdrijven. De mens is verdwaald, maar kan niet voor altijd verdwaald zijn. Claude van de Berge is een gevallen engel die zich naar een nieuwe hemelvaart toeschrijft met een aan het bezetene grenzende verbetenheid. In het kollektief onbewuste mocht de mens deel hebben aan een zinvolle oerwereld, waarnaar hij heel zijn tragische leven snakt. Het leven is in die zin een toestand van ‘paradise lost’, de dood de ultieme poort tot een mogelijk ‘paradise regained’. De strategie om reeds in dit leven herinneringen aan de prenatale schoonheid uit de leegte te zien opflitsen, wordt uitgedacht door de homo sapiens, die in schril kontrast staat met de homo faber - de ideaalmens van onze produktiemaatschappij. De zintuiglijkheid wordt gereduceerd tot enige harde, duurzame kernen, voetsporen, tekens, woorden die je kunnen bevrijden. In een volstrekte stilte, zoals die voor de schepping moet hebben geheerst, kan de geest zich herinneren wat ooit geweest is en opnieuw verwacht wordt. De dwalende mens is op zoek naar tekens van leven in zichzelf: ‘Je weet dat iets niet kan ophouden bij de oppervlakte van de dingen, en je lijkt er doorheen te moeten kijken, maar toch is dat wat niet ophoudt, jijzelf. Als er na jou, na je bestaan, na alles iets is, kan het alleen maar in jezelf ontstaan zijn, en daarom trachtte ik mij de beelden te herinneren die ik er had kunnen zien.’

In De oever is er echter meer hoop dan in de vroegere werken van Claude van de Berge: de oever naakt. De ik-persoon ontwaart steeds meer lichtpunten, vingerwijzingen, stapstenen naar het zinvolle punt in de oneindigheid, dat zijn bestemming vormt. De ik-persoon keert terug naar het huis aan de oever van een glaciaal meer. De oevers zijn blank van sneeuw. Het roerloze water van het meer, maar ook het heldere licht door het raam, het branden van de houtblokken, de gefossiliseerde stenen, de sterrennevels zijn zovele tekens van eeuwigheid, onthullingen van de harde pit van de ziel der dingen. Ze zijn de weerspiegeling van Plato's paradeigmata, de eeuwige beelden. Het zijn ‘laatste resten hoop, en laatste resten zin’ van een verzonken rijk Atlantis. Zij vormen het spoor terug naar huis in een onbehuisde wereld. De Zeeuwse en Friese landschappen, die in de vorige boeken van Van de Berge het metafysisch dekor waren, zijn nu Skandinavische landschappen geworden van een noordelijke helderheid en een oergermaanse primitiviteit. De vier oerelementen water, vuur, aarde en lucht vormen de bouwstenen van de kwintessentie. De barre streken waar die elementen onberoerd de eeuwen hebben getrotseerd, zijn een weerspiegeling van het ware God-land. Roerloos luisteren naar de bevroren stilte van meer en sneeuw leidt je terug naar de oermoeder, waarvan we voortijdig zijn losgescheurd. Zo vloeien de beelden van een landschap in je open als golven op een strand, als woorden op een onbeschreven blad, de ziel. Dan weet je opeens weer: ‘Het is niets anders dan schoonheid die je nodig hebt, die je meer dan wat ook nodig hebt, en daartegen kan zelfs de wanhoop niets beginnen’.

Dát is de evolutie in Van de Berges oeuvre: schrijvend en scheppend dringen steeds meer beelden zich op uit een ver verleden op het witte blad. De wanhoop wordt dan bezworen door de schoonheid der beelden, die zich in de taal onthullen.

Want die landschappen, die beelden, bestaan slechts bij de gratie van het woord. Een motief in het boek is dan ook de brief. De ik-persoon leest en herleest de brieven waarin vragen staan die ook de vragen zijn van het meisje Gun. De woorden van die brieven zijn als stemmen die overgegaan zijn in roerloosheid en stilte. Zich aan die stilte overgeven bij het winterse licht dat door het raam van het huis aan de oever valt, is bestaan, iets zijn. Op weg naar een ontmoeting met jezelf, lees je uiteindelijk alleen nog die enkele woorden die je bevrijden. Woorden, die je daarna fluistert of zegt met gesloten ogen. Zo moet je ook Claude van de Berge lezen, om de muziek van de taal, de schoonheid, de stilte ervan tot je te laten doordringen.

De ik-persoon zoekt een antwoord op de vragen uit die brieven, die ook zijn vragen zijn, en die van Gun. Hij wordt daarbij geïnspireerd door Jens, die aan de andere kant van het meer woont en oeroude stenen verzamelt als gefossiliseerde resten van een zuiver oerrijk. Uiteindelijk kan hij de brieven verbranden, want hij heeft een antwoord geschreven, dat ook Gun openbreekt voor het enig zinvolle en tegemoetkomt aan haar behoefte aan schoonheid, ‘aan iets waarin je kon verdwijnen, kon verloren gaan, zonder nog te moeten terugkeren, een doorbreken van wat bestond’. Ik en jij worden dan een ‘wij’, dragers van een geheim, een nieuw heem, een huis.

Dat huis van woorden brengt geborgenheid aan de verloren mens, die schreeuwt om zinvolheid, terugkeer. Het leven biedt dan toch voldoende soelaas om te blijven bestaan. Er zijn woor-

[p. 271]

den die je in jezelf zegt, er is de pijn bij het horen van muziek, de bevrijding bij het beluisteren van stilte, er is de zuiverheid van een steen, van water, van sterren. De evolutie bij Claude van de Berge van de vroegere illuminaties tot deze duurzame beelden, die zich reeds tijdens dit leven openbaren, is opvallend. Meer schoonheid, minder wanhoop. Ook gelijkgezinden worden nu mogelijk: de ik-persoon is omringd door Gun en Jens, twee ingewijden. Samen zijn ze onderweg. Hun levens zullen in het oneindige wel samenvloeien. In Gun wordt het meer, het licht, het gras weerkaatst, leder van haar woorden is een stuk wrakhout dat verwijst naar de fiere maar verzonken cargo van schoonheid. Zij vult reeds de leegte, want in haar is het woord vlees geworden, zij is een geïnkorporeerd oerbeeld. Gun is het beeld van iemand die ergens in de eindeloosheid is blijven stilstaan. In haar beeld zijn er voor de ik-persoon beslissende indikaties. Er zijn dan ‘ogenblikken dat je weet waarom je bestaat, dat je er de echo van hoort, dat je weet waar alles naar op weg is, en waar jij naar op weg bent, en dat je niet meer twijfelt’. Als hij haar aankijkt, denkt hij ‘aan alles waaraan ik geloofde, waaraan ik met een vaag gevoel van zekerheid geloofde, aan de andere wereld waarin we leefden, en aan de grenzeloosheid van die wereld, en aan wat er in die wereld was, en ik dacht ook aan de keren dat ik er geweest was, en hoe je hele leven een poging was er steeds weer te komen’. Door Gun begrijpt de ik-persoon voor het eerst waarom je van iemand kon houden: omdat je in elkaar de ‘volmaakte, onverstoorbare schoonheid van de stilte’ ontmoet, en de ‘onbeweeglijkheid, die je van je leven losmaakte, je tegen het leven beschermde, je bijna bevrijdde van de drang naar leven’. In zekere zin vertegenwoordigt Gun de toekomst, terwijl Jens veeleer het verleden symboliseert: hij dacht vroeger dat je leefde om de wereld te veranderen, terwijl onze bestemming veel verder ligt. Hij wist nog niet dat wie ‘ik’ kan zeggen, weet wat leven en dood betekenen.

De ik-persoon, Gun, Jens, ze staan op de rand van leven en niet leven, van bestaan en niet bestaan, van wereld en leegte... Vanuit de marginaliteit van het woord roepen ze beelden op vol verlangen naar het onzichtbare en onbekende, dat ze willen terugvinden. Op de weg van die terugkeer reis je alleen, maar je kunt met elkaar een eindje meezoeken naar het land achter de grens, waar je thuishoort. Het doel van het leven ligt niet in het leven zelf, maar erbuiten. Uiteindelijk heeft de ik-persoon toch dit gevoel verworven: ‘dat je doorheen de wanhoop van de dingen waarin je stond, op weg was naar een ontmoeting met de tijdloosheid van het leven: de schoonheid’. De beelden die hem op die weg begeleiden, het meer, het huis aan de oever, de kreet van een meeuw, de sterren, een leeg strand, een woord... zijn als foto's van de oneindigheid. Dan is de mens slechts één van die ontelbare vormen waarin Iets zichzelf verlangt te ontmoeten. Aan het verlangen van dat Iets moet de mens beantwoorden. God is eenzaam. Even eenzaam als de mens op het winterse eiland Gotland.

De relatie tussen de ik-persoon en Gun is uiteindelijk de relatie tussen de ik-persoon en de taal. In haar zoekt hij hoe de dingen zijn, wat er onder hun oppervlak schuilt. Samen stijgen ze boven de zinloosheid uit. Ze openbaren elkaar de dingen en daardoor wie ze zelf zijn. De ultieme verworvenheid van de ik-persoon én van Claude van de Berge is de ontdekking van de bevrijdende funktie van de taal: ‘Het is alsof de woorden die je zegt, een ruimte vinden, of een oever vinden’. Alles gaat voorbij, behalve het woord, en het doel van het woord, eeuwige schoonheid: ‘de oevers, de nacht, de sterren, de sneeuw gaan voorbij, alles gaat voorbij, maar als je erover praat is het alsof het niet voorbijgaat, als je het woord oever uitspreekt, of nacht, of sneeuw, is het oneindig, is de sneeuw oneindig, is de nacht oneindig, alles wat je zegt is oneindig’. Die taal is echter niet de versleten taalkode die ons belegert. Hier is een meta-taal nodig, ‘een andere stem, de verloren taal van de dingen in je, de stem van hun oneindigheid’.

Het is Claude van de Berges uniciteit in onze letteren de taal met de genadeloze logika van een fuga te hanteren. De taalmuziek van De oever moge voor de lezer een tocht naar de andere oever betekenen.

Hugo Bousset

Claude van de Berge, De oever, Standaard/Antwerpen en Van Kampen/Amsterdam, 1975, 223 p.