Ons Erfdeel. Jaargang 19

frans-vlaanderen

Gedichten over Frans-Vlaanderen.

Op 10 juli 1853 richt Prudent Van Duyse, de Gentse dichter, zich in de annalen van het Comité Flamand de France in niet minder dan 23 strofen tot zijn broeders en vrienden. In de inleiding, onderaan de verzen staat ook een Franse vertaling, schrijft de redaktie: ‘Lorsque le poète gantois nous adressa ces vers, qu'il appelle “Kniedicht”, parce qu'ils ont été écrits sur le genou, rien n'annonçait encore qu'un Comité devait s'organiser à Dunkerque pour rechercher les traditions historiques et populaires des Flamands de France’.

Als we beseffen dat in die periode de Antwerpse schilders zich opnieuw bewust worden van het eigen verleden, in het biezonder Rubens, zijn de verzen van Prudent Van Duyse een goede spiegel van wat er toen omging bij de eerste flaminganten:

Drie eeuwen zijn bijna vervloten,
Sints u het zwaerd heeft afgescheurd
Van Vlaenderen, van ons, de telgen
Eens Breydels, Rubens, ja, der Belgen
Wien eeuwige wierook tegengeurt.

De tekst van de redaktie heeft het over: ‘Il les en a félicités dans un épithalame qu'il leur a envoyé, et dont l'élévation des idéés, unie à la grandeur des Belges, rappelle la parole sublime de Bossuet sur la naissance et la chute des empires’.

Over de uiteindelijke grenzen van het Nederlands kultuurgebied schrijft Van Duyse:

Drie eeuwen! en aen de oude dagen
Getrouw, rijst gij met tier gelaet
Om d'Amstel, Schelde en Rijn te toonen,
Dat gij, als dietsche talezonen,
Nog stout en onomstootbaer staet.

Het gedicht heeft het ook over het samengaan van die kultuureenheid met Franse staatsburgerzin:

Heft 't choorlied aen met Rijn en Schelde
Fransch-Vlaenderen zinge in dietsche tael,
Den noordschen rei ten stut en steune,
En dat er Frankrijk zelf van dreune,
En toejuiche aen de zegeprael!

De Franse kommentaar die nog op het gedicht volgt, gaat ook in die voorzichtige zin: ‘De nos jours, l'étude de la langue et de la littérature flamandes est reprise avec une nouvelle ardeur, non-seulement dans les provinces qui constituent l'ancien comté de Flandre, mais encore en Angleterre et en Allemagne, où les docteurs Bowring, Bosworth, Monsieur Hoffmann von Fallersleben font admirer la richesse du génie flamand. La Flandre française n'est pas restée étrangère à ce mouvement intellectuel qui se manifeste dans tout le nord’.

Romantisch en voorzichtig is de eerste stap gezet. In 1944, ruim 90 jaar later, zien we dat in de bloemlezing ‘Gelaaf der dichters’ (H. Bruning) veel heftiger en roekelozer dichters opstaan. Steven Barends schrijft in ‘Bruiloftsmarsch voor Antwerpen’ o.m.:

Vraagt Brussel vechten, Atrecht eischt geweld,
maar gij, o maagd van Rubens, rekt de leden
uit eigen kracht, en hoont den Noorderman van heden,
die nog om Uwen schoot Uw valschen heer niet velt,

die U niet rooft en buigt naar eigen wil en lust,
die in zijn koelen zin Uw borsten niet ziet prangen,
die niet den teugel viert van 't mannelijk verlangen
naar U, o Scheldestad en naar Uw lichte kust.

Hoon luider - eenmaal dreunt de Dietsche oorlogstrom
eens brult de Noorderleeuw en benden musketieren
hoon luider - eens om woeste officieren
om tusschen Somm' en Eems met U zijn lust te vieren
hoon luider, Scheldemaagd - wij halen U weerom!

Ook bij Wouter Van Doorn (Jef Dierickx) in de bundel ‘Wapen

[p. 148]

en woord (z.j.) zullen de lezers wel hetzelfde imperialistische hunkeren naar een grootnederlandse staat herkend hebben:

Oprijzende boot uit 't beklemmend verzanden
uit de wurgende greep van een zuiderse staat:
Uw wil breekt de grens en de nachtlijke branden
als het uur dat gij riept, over Dietsland slaat.

Het krijgshaftig element in de poëzie rond Frans-Vlaanderen werd ongetwijfeld, zo de romantiek dat nodig had, fel aangewakkerd door de oorlogsjaren met de door ons nu wel nuchterder beoordeelde ‘Flamenpolitik’ en de in de bloemlezing onmiskenbare fascistische achtergrond. Dit tema van de weerbaarheid vinden we ook bij anderen gematigder terug.

Voorzichtiger, hij was als seminarist voor reaktie beducht, schreef Anton van Wilderode met als pseudoniem de naam van zijn broer, een gedicht waarin ook reeds de echte lyrikus sluimert; ik bedoel ‘Een lied uit Vlaanderen’ (Le Lion de Flandre, 1942):

Dan weten wij, wij zullen eenmaal breken
Over de smalle grens die bloed van bloed weerhoudt,
Gelijk in dit schoon landschap zich twee beken
Vereenigen of in het hemelsch blauw

Twee wolken aan elkander overglijden
Tot zij te samen maar één glanzen zijn:
Zoo zullen wij ons tot een land bevrijden,
Voor eeuwig glanzend en vereenigd zijn!

Van zijn hand vinden we op het einde van een reisverhaal onder het pseudoniem van Jan van Delft, de lino's zijn nu van F.P. Coupé getekend, een gedicht ‘Bij de Watenberg’ (1943):

Er is een wederkeer die alle smart zal weren,
er is een wapen, weerbaar als een zwaard,
(hoort hoe de knapen reeds het wachtwoord leeren,
(hoort hoe de droomen omgaan bij den haard):
het hart der Nederlanden slaat niet loomer
maar hard en haamrend als van een goed soldaat.
O oude grond van Dietschland, het wordt zomer:
ik zie de zon die in haar middag staat!

In die jaren was het tema van de lyrische idealisering van de eigen grond zeker niet ongewoon. In ‘Aan Fransch Vlaanderen’ (1941) onder pseudoniem F.P. Coupé, zien we hoe dit tema samenvloeit met het tema van de weerbaarheid. Vergeten we niet dat hij zelf afkomstig is uit het landelijke en lieve Waasland:

 

Want zie wij komen langs de zachte dalen

 

waarover 't koren wast van uwen milden schoot,

 

de kleine dorpen langs, waar 't lied der nachtegalen

 

zingt van een laat geluk en een vergeefschen dood;

 

 

 

tot bij de zoden waar de vaderen slapen

 

onder het weenend gras van herfst en westerwind.

 

Hier zweert het stout geslacht der stormbereide knapen:

 

dat zich Fransch-Vlaanderen straks tot Nederland bekent!

In het gedicht ‘De Rozas’ wordt het tema van de weerbaarheid door het oproepen van de drie doden uit onderscheiden oorlogvoerende landen in de 2e Wereldoorlog duidelijker nog gericht op het besef van de vergeefse dood:

Hoevele zachte doden
liggen met open mond, als uitgebloeid...

In de 7e strofe wordt de verzoening mogelijk door de komst van Jezus in het uiteindelijk eschaton, de voltooiing van alle dingen:

Maar op een morgen zal een jongen komen
die hier de scherven zamelt der rozas
en legt met tedere vingeren tot volkomen
beeld van den Heiland in het dauwnat gras.

Wie de gedichten over Frans-Vlaanderen van Anton van Wilderode samenlegt, ziet dat het tema van het landschap voortdurend belangrijker is geworden. Zijn ‘Prentkaarten uit Frans-Vlaanderen’ (Ons Erfdeel, 8e jrg.) zijn het vruchtbaar rezultaat van herhaald reizen in deze mooie streek, het zijn ongemeen scherpe foto's van zijn meditatieve aanwezigheid. Met Vergiliaanse allure doet hij de mens als een die op weg is naar huis, verzinken in het landschap, bijna ondergaan in een zee van groen. In ‘Klommeres’ is dit tema het duidelijkst herkenbaar. Het is bijna alsof de meditatieve mens in deze zee van groen moet ondergaan om een nieuw atrium met de penaten, de boeken, te kunnen stichten, in zichzelf besloten en koel als het Romeinse huis. Ik citeer de eerste en derde strofe:

De boot is groen, de oevers en de woensdag
en alle bomen boven het groen water
en alle bomen kantelen in kanalen
tussen de eilanden van gras en groente.

[p. 149]

 

Nu nog een hoeve wit met groene blinden

 

des avonds als een boekhuis toegesloten

 

en dan de wind maar nijver laten zoeven

 

tegen de vensters groen van koele beemden.

Wie dit klassiek perspektief begint te ontwaren moet zich bedwingen om het niet overal aan het werk te zien in de tekening van het landschap, bijv. ‘Kassel’:

De huizen aan de linkerkant verweren
zich met de onbewogenheid van eeuwen,
een wal van mos onhoorbaar saamgekropen
een zee van nauwelijks bedwongen zwijgen.

Hier zou ik Wouter Van Doorn willen vermelden. Niet minder dan 14 gedichten wijdt hij aan het Frans-Vlaamse landschap en zijn monumenten. Ze vormen een soort reisweg tot in Artesië en tot in het Boonse (Wimille).

Als een soort tegenstem voor het teloorgaan, het verdwijnen van wat het verleden wist op te bouwen, neemt Bert Peleman in een paar verzen het uitgangspunt naar een eeuwig moment meer bij de landman, de boer in het landschap, bijv. ‘Aan de boeren uit den Westhoek’ (1941). Geheel in de trant van de toen gebruikelijke verering van de eigen bodem. De tekst stond ingelijst met een tekening van Karel Verhoeft bij Gantois in zijn biblioteek: Ik citeer de 1e strofe:

Als gij bevrijd tot ons zult wederkeeren
span dan uw witte paarden voor den ploeg;
wil dan met ons den eed van trouw her-zweren
die als een zweepslag door uw zwoegend leven sloeg.

Op zoek naar weerbaarheid vindt hij daar iets van terug bij de volksmens, bij het hanegevecht; uit het gedicht ‘Zomerse Westhoek’:

Zo werd er in een kolk van bloed en vuur
de vrede ruw verstoord
door hanen al te heet gespoord!
Tot weer de vrede op kwam dagen
toen plots, bij negen klokkeslagen,
- het teken van de oude toren -
de laatste haan zijn kreet liet horen
en op de ‘helden’ in hun bloed verzonken,
verwoed het ‘Reuzebier’ werd uitgeschonken!

Het oproepen van de monumenten en het verwijzen naar historische feiten leverden de romantische dichters stof voor verzen over Robrecht de Fries, Zannekin, de Kasselberg, enz. Enkele namen: Van Duyse (het belfort van Sint-Winnoksbergen), Gezelle (O Zerkel, nooit en zag / ik schoonder torre staan), F. Vercnocke, Antoon van der Plaetse, Vital Celen.

Een andere groep gedichten worden opgedragen aan of bezingen de trouw van H. Bijleveld, nl. Jean-Marie Gantois, bijv. werk van Wouter Van Doorn en Bert Peleman. Deze voorman is niet de enige figuur om er ons aan te herinneren dat de binding van het Vlaamse en het gelovige ideaal de voedingsbodem is geweest voor de poëzie over de Westhoek. Vermelden we slechts dat Gezelle sinds 3 juli 1884 lid wordt van het Comité Flamand de France.

In dit verband kom ik terug naar de verzen van Anton van Wilderode. In ‘Kassel’ lees ik schijnbaar louter beschrijvend:

alleen de brede kerk, zwart en hardnekkig,
blijft op haar plaats, ze laat zich niet bewegen.

In ‘Sinte Mulders’ zijn de zo sterk bezongen natuur en het gebed niet meer te scheiden:
Altaar van lindehout.

Of het gedicht ‘Eldorado, Zuid-Vlaanderen’ van Richard Minne met Frans-Vlaanderen te doen heeft, valt niet met zekerheid uit te maken. Geloof en natuur roepen ook hier elkaar op:

Ik ken daar hoekjes
als prentenboekjes
andere diep en smal
als de godsangst van Pascal.

Meditatieve en godsdienstige verzen schrijft ook Luc Verbeke:

‘Stille kerkjes uit dit Westland,
waar de rode godslamp brandt
tussen muren, oud en grijs,
gans doorzongen van gebeden;’

De volledige tekst vindt men nog in Notre Flandre, 1953.

In mijn voorlopige bloemlezing uit het werk van 20 dichters met zowat 54 gedichten zitten een paar aparte onderwerpen. Zo beschrijft Pieter de Boer in negen kwatrijnen de geboorte van Jezus op de kerstnacht ergens diep in Frankrijk. Maria en Jozef horen op een boerderij Vlaams spreken en worden zelfs uitgenodigd mee wafels te eten. Ik noem de titel ‘Terug op aarde’ (1942).

Albert de Longie schreef een ongepubliceerd vers over zijn voorouders:

‘Oud-Vlaanderland, waar eens in vroeger eeuwen
mijn vaderen stamden uit het ras der leeuwen,’

Na een reis beschrijft Anton van Duinkerken een jacht in de streek van Zerkel (1961). Ook Verwey reisde doorheen het landschap en ging zijn lang gedicht bij Streuvels voorlezen:

‘En kalm als wie thuis is, stond
en verkondde /daar die man

[p. 150]

 

Van de taal van het land dat

 

nieuwe geboorte.’ /dood heet,

Wie de gedichten over de Kasselberg vergelijkt, valt het op hoe de dichters geneigd zijn hun visioenen in heftig rode kleuren van strijd te schilderen. Dit werkt soms nog na in verzen, die indruk krijg je, in gedichten die de strijd om de Kasselberg niet als eigenlijk onderwerp hebben. Ook Gezelle laat in ‘Kasselkoeien’ meer dan de uiterlijke beschrijving zou doen verwachten de koeien als rode vlammen vonken in het rode veld. Alsof er nog een veldslag woedt laat hij de koeien als zwarte spoken, wangedrochtig groot, uitdoven. Is het toeval dat in het vers van Anton van Wilderode een regel staat als deze: ‘een parade / van rode stoeltjes staat doodstil in houding’? Ik wou de lezer het genoegen van de vergelijking toch niet onthouden.

Meestal wordt de scheiding van ons kultuurgebied verweten aan het heerszuchtig Frankrijk in erg romantische woorden. Daarom wou ik deze korte beschouwingen over gedichten met betrekking op Frans-Vlaanderen eindigen met een citaat uit ‘Het Lied van Wate’ door André Demedts, omdat hij toch een aparte klemtoon legt die niet mag ontbreken; op de jongste kultuurdag te Waregem werd er trouwens in aktuele zin nog op gewezen. De tekst is van 1957 (Notre Flandre):

Ik zing van het rijk reeds gescheiden
nog vóór het als staat werd gesticht;
zij moesten de tweedracht vermijden
't veroovren der macht was hun plicht,
maar dwaasheid en winzucht verdeelden
van Zomme tot Dollaert het land;

José de Poortere, Ledeberg