Ons Erfdeel. Jaargang 19

publikaties

Encyclopedie van de Vlaamse beweging (dl. 2).

Het tweede deel van de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging heeft - zoals zoveel in de Vlaamse Beweging - enige tijd op zich laten wachten. Het is dan ook verschenen op een ogenblik dat het gebruik deugd en ondeugd van het eerste deel aan het licht had gebracht, wat dienstig kan zijn voor de beoordeling van het nieuwe deel.

De belangrijkste verdienste van dit werk lijkt mij dat het bestaat. Een encyklopedie is een instrument dat ik zeer weinig gebruik, omdat ik er gewoonlijk een beroep op doe in hopeloze gevallen - onderwerpen waar je nergens iets over vindt - en dan natuurlijk teleurgesteld word. Deze encyklopedie vormt meestal een uitzondering op deze regel. Ofschoon ik bijvoorbeeld in het eerste deel tevergeefs een raamartikel Fascisme en V.B. gezocht heb, en in dit tweede deel teleurgesteld wordt over Orangisme, dat verwijst naar het raamartikel Nederland - Vlaanderen, waar in enkele tientallen regels alleen de Groot-Nederlandse aspiraties van enkele Vlamingen in de periode vóór 1840 besproken worden. Het is de redaktie van de Encyklopedie blijkbaar ontgaan dat het orangisme wel iets meer was dan het grootnederlandisme van enkele literatoren. Toch komen onder de trefwoorden Sociale Beweging op blz. 1433 en Vrijmetselarij op blz. 1975 enkele aanduidingen voor die in een andere richting wijzen.

Mijn grootste bezwaren liggen overigens op het vlak van het redaktioneel toezicht op deze Encyklopedie.

De ervaring met het eerste deel heeft mij geleerd, dat het nuttig is eerst te kijken naar de naam die er onder een artikel staat, voordat je het leest. Meestal is dat een garantie, maar soms een waarschuwing. En soms heb ik ook de indruk dat ‘the right man on the right place’ het te druk had om een serieus artikel te schrijven. Het meest opvallende voorbeeld lijkt mij het raamwoord Verkiezingen, waarbij wij recht hebben op een boeiende analyse van verkiezingen, maar de eksakte gegevens die wij onder dit trefwoord verwachten moeten we elders gaan zoeken (hoofdzakelijk onder Nationalistische Partij), zodat wij geen globaal overzicht krijgen van de lijst van Vlaamse parlementsleden - ik bedoel aktief-Vlaamse parlementsleden.

Dat de redaktie niet altijd de medewerking heeft kunnen krijgen van de beste specialist en dan maar een beroep gedaan heeft op een invaller die zich naar best vermogen - en vaak met sukses - van zijn taak gekweten heeft, is niet haar schuld, en evenmin die van de uitgever, maar eerder die van onze (voormalige) welvaartstaat en zijn inflatie aan encyklopedieën voor Vlaanderen - een teken van overvloed of van bloedarmoede op de boekenmarkt?

Hierbij wil ik niet nalaten dank te brengen aan Janine Beyers-Bell, die op voorbeeldige wijze een ondankbare assepoesterstaak volbracht heeft.

Wat ik de redaktie wel aanwrijf, is dat zij de minder geslaagde artikelen niet voldoende bijgewerkt heeft aan de hand van gegevens die elders in de Encyklopedie voorkomen en ze desnoods had herschreven (zie bijv. Katholieke Studentenbeweging tot 1918), en dat sommige verwijzingen aan haar aandacht

[p. 151]

zijn ontsnapt. Zo wordt, op blz. 1659 s.v. Thiers, Emiel, gesproken over de ‘concentratiepogingen van prof. Thuysbaert te Lokeren’. Het alfabetisch toeval wil dat drie bladzijden verder Prof. Thuysbaert behandeld wordt; daar vernemen wij niets over deze ‘concentratiepogingen’ die toch hun betekenis gehad moeten hebben.

Een herhaling die zich meer voordoet is het geven van afwijkende definities van dezelfde begrippen door verschillende auteurs die parallelle onderwerpen behandelen, zoals Nationale minderheden, Belgisch Nationalisme en Vlaams Nationalisme. Volgens mij had de redaktie aan de hand van de door de drie auteurs gegeven bepalingen, die niet tegenstrijdig zijn maar evenmin konkordant, onder het hoofdwoord nationalisme een bepaling kunnen inlassen om zo begripsverwarring te voorkomen. Aan de hand van het artikel over het Belgisch nationalisme had de redaktie overigens heel wat kunnen dokteren aan het voorafgaande trefwoord Nationale Minderheden in Europa waar de auteur hardnekkig de sociaal-ekonomische faktoren negeert die in de bewustwording en de solidariteit van de nationale minderheden klaarblijkelijk een rol spelen. In een encyklopedie zijn overlappingen onvermijdelijk. Maar soms zijn ze hinderlijk. Zo wordt onder het raamwoord Nederland - Vlaanderen een komplete opsomming gegeven van de Nederlandse Taal- en Letterkundige Congressen. Een verwijzing naar het trefwoord Nederlandse Congressen, waar heel de reeks in ekstenso wordt vermeld, zou hier voldoende geweest zijn. In het eerste artikel worden bovendien een aantal zeer vage en dus irriterende kommentaren op deze kongressen gegeven: ‘De beraadslagingen verliepen dan ook minder vlot: men durfde geen risico's te nemen... Er volgde politieke beroering. De tegenstellingen werden merkbaar nog niet zozeer op het 8ste congres ... maar vooral op het 9de... waar onder meer J. de Geyter en Multatuli voor olie op het vuur zorgden. Het jaar daarop trachtte Den Haag de gemoederen te bedaren...’ enz. Waarover de beraadslagingen handelden, welke risiko's of welke tegenstellingen zich manifesteerden, is alleen aan ingewijden bekend. De niet ingewijde verneemt te veel en te weinig. Het lijkt mij, dat de redaktie, die vooraf de omvang van de trefwoorden had vastgesteld, het mes niet heeft durven zetten in artikelen die al te uitgesponnen werden om het voorgeschreven aantal regels toch te bereiken. Neem, bijvoorbeeld, het raamwoord Taal en V.B. Indien de auteur de tientallen citaten die hij aanhaalt, had samengevat, was er een even boeiende maar leesbaarder uiteenzetting ontstaan. Ook de auteur van het artikel over West-Vlaanderen in de Twintigste Eeuw heeft een aanvankelijk goed en boeiend artikel naar het einde toe opgevuld met losse aantekeningen die nauwelijks nog met de Vlaamse Beweging verband houden. Ik twijfel overigens erg aan zijn bewering dat de IJzerbedevaarten in West-Vlaanderen een grotere invloed hebben gehad ‘daar de bewoners van deze streek elk jaar de groeiende massa over haar wegen naar Diksmuide zagen trekken’ (blz. 2042). Als dit de maatstaf is (de Fransen zouden spreken van een ‘piffomètre’), zou Brussel al lang een Vlaamse stad zijn.

Het raamwoord Belgische Taalpolitiek 1830-1974 dat een reeks raamwoorden over de diverse taalwetgevingen voorafgaat, lijkt mij overbodig.

Het meest frappante voorbeeld lijkt mij wel het trefwoord Verzet en V.B., waar de auteur 5 (vijf) grote octavobladzijden vult met de bepaling en probleemstelling, de moeilijkheden van de geschiedschrijving en een overzicht van het Verzet in Europa en in België, waarin tweemaal een alluzie wordt gemaakt op Vlaanderen, en met moeite één bladzijde (van de hand van W. Meyers?) over het Verzet in Vlaanderen, om te zeggen dat de Vlaamse Beweging er nagenoeg geen rol heeft in gespeeld. Zo vult men dikke boeken.

Ook het trefwoord Repressie bevat twee bladzijden die een herhaling zijn van wat wij onder Collaboratie gelezen hadden. Ik kan mij overigens voorstellen wat de reakties moeten zijn van degenen die na de oorlog in ‘het pensionnaat’ gezeten hebben, als zij op blz. 1321 de lof lezen van de ‘geweldige inspanning’, de ‘fantastische hoeveelheid werk’, de ‘geweldige arbeid’ van de krijgsraden en auditoraten, waaraan de auteur terecht toevoegt ‘Deze reusachtige activiteit wekt verbazing...’ En of!

Er zijn meer detailpunten waar men vraagtekens naast kan plaatsen, zoals die mysterieuze zin bij de aanvang van West-Vlaanderen in de Negentiende eeuw (p. 2024), die handelt over de ‘gekarakteriseerde standpunten en eigen ideeën’ die zich aldaar hebben gemanifesteerd: ‘Die ideeën roepen daar in het algemeen ook duidelijke reacties op, die eerder negatief zouden zijn, ware het niet dat de dragers ervan juist door die ideeën zoveel positiefs

[p. 152]

hadden gepresteerd, wat de hele V.B. ten goede is gekomen.’ Een kluif voor exegeten.

Enkele regels verder beweert dezelfde auteur dat er geen staatkundige verklaring is voor het Westvlaamse partikularisme, en dat Oost-Vlaanderen ‘door haar duidelijke orangistische tendens’ met West-Vlaanderen zeer weinig gemeen heeft. Ik moet de auteur op beide punten tegenspreken. Er is wel een staatkundige verklaring voor het Westvlaamse partikularisme, naast de weliswaar belangrijker godsdienstige verklaring die hij geeft: deze verklaring is te zoeken in het aparte statuut van het oorspronkelijke West-Vlaanderen (grosso modo de Westhoek, het leperse en de streek van Roeselare) dat bij het Verdrag van Utrecht (1713) door de Fransen aan de Oostenrijkse Nederlanden gerestitueerd werd, maar niet meer geïntegreerd werd in de Staten van Vlaanderen (Land van Impositie), en dat sindsdien en tot zeer ver in de negentiende eeuw een afzonderlijk politiek gedrag had, gekenmerkt o.a. door het orangisme (te leper, Poperinge, Diksmuide en Veurne) wat uitgemond is, zoals overal elders, in het liberalisme. Ik juich het toe dat de auteur de betekenis van Gezelle als promotor van de Vlaamse Beweging relativeert, en daarentegen de betekenis van Verriest beklemtoont, - wie zal toch eens de ware gestalte en de betekenis van Verriest voor heel Vlaanderen in het volle daglicht plaatsen? -, maar ik ben het er niet mee eens, dat de auteur doet alsof de Vlaamse Beweging in West-Vlaanderen het werk geweest is van het beroemde viermanschap Gezelle - Verriest - Rodenbach - Verschaeve, en hun (studenten)volgelingen. De recente bijdrage van M. De Bruyne over De Bond voor Taal en Volk en de Vlaamse Beweging in West-Vlaanderen 1870-1890 (in De Groote Stooringe, Roeselare 1975, pp. 353-427) bevat aanwijzingen dat de Vlaamse bewustwording in West-Vlaanderen (zoals elders) in de tweede helft van de negentiende eeuw een bewustwording is van een opkomende middenstand die zich naast, en dus tegen, de traditionele adel en burgerij wil affirmeren, o.m. ook door de opbouw van een Vlaams Society leven. Het is hier niet de plaats om daar grondiger en genuanceerder op in te gaan.

Globaal gezien geeft deze Encyklopedie toch een schat aan boeiende artikelen over alle mogelijke aspekten van de ontvoogdingsstrijd van Vlaanderen. Daarbij lijkt mij het meest leerrijk de reeks artikelen over het aandeel van de niet-katolieken in de Vlaamse Beweging (Sociale Beweging, Socialistische Partij, Vrijzinnige Studentenbeweging, Vrijmetselarij, Vrijzinnigheid), waarvan de meeste lezers wellicht slechts het liberale aandeel kenden. Het zijn overigens stuk voor stuk uitstekend gedokumenteerde en intelligent geschreven bijdragen. Uitstekend zijn ook de reeks trefwoorden die de Pers en de Vlaamse Beweging behandelen in haar geheel, of als monografieën van de afzonderlijke kranten. Ik tref in deze Encyklopedie ook het eerste degelijk historisch overzicht aan over de Vlamingen in Wallonië. Men kan zich het best rekenschap geven van de waarde van deze Encyklopedie, door de vier bladzijden over ‘Het culturele leven in Vlaanderen na de oorlog...’, die A.W. Willemsen (1969) publiceerde in de 2e uitgave van zijn werk over Het Vlaams-Nationalisme (pp. 148-152), te vergelijken met de veertien bladzijden die hij wijdt aan ‘De opbloei van het Vlaamsgezinde leven; het streven naar eigen Vlaamse organisatie’ in de grondig herwerkte uitgave van zijn boek, verschenen als deel 5 van Twintig Eeuwen Vlaanderen (1975) (pp. 130-144).

Vanuit wetenschappelijk standpunt is deze Encyklopedie de eerste status quaestionis van de geschiedenis van de Vlaamse Beweging, en dus een stimulans voor verder onderzoek.

Vanuit historisch standpunt is deze Encyklopedie op zichzelf reeds een getuigenis. Honderd jaar geleden - misschien zelfs vijftig jaar geleden - zou men een dergelijk werk in Vlaanderen niet hebben kunnen uitgeven.

Luc Schepens

Encyklopedie van de Vlaamse Beweging, deel 2. 2.120 blz. Uitgeverij Lannoo, Tielt-Amsterdam, 1975. Onder redaktie van J. Deleu, G. Durnez, R. de Schryver, L. Simons, J. Ducheyne. Wetenschappelijk advies: H.J. Elias en A.W. Willemsen. Deel 1 = 902 blz.; deel 2 = 1.208 blz. Prijs voor beide delen: 3.750 BF / f 260, - .