Ons Erfdeel. Jaargang 19

Een eeuw strijd voor Nederlands kultureel erfgoed.

De studie van F.J. Duparc werd uitgegeven ‘Ter herdenking van een eeuw rijksbeleid ten aanzien van musea, oudheidkundig bodemonderzoek en archieven 1875-1975’. Zulk een doelomschrijving moedigt de lezer niet bepaald aan; die vermoedt een inhoud gelijk aan die welke geboden wordt tijdens plechtige herdenkingsbijeenkomsten. Gewichtige personagiën, de vadermoorders knellend om de hals, op de eerste rij; de stilte zal aanstonds plaats maken voor klisjees in het gelid en retoriek op geaksidenteerd terrein. En dat terwijl Duparc met zoveel boeiende details de nieuwsgierigheid voedt en tegelijk doet uitzien naar een volgende gang van de spijskaart.

Voor wie in de materie geïnteresseerd is, biedt het boek een overvloed aan hartige hapjes. Daaronder rangschik ik het afwijzen van minister Heemskerk

[p. 132]

in 1887 van een voorstel tot aankoop van een Zelfportret van Jacob Cornelisz van Oostsanen voor fl. 1200 uit de gelden van het departement t.b.v. het ‘Nederlands Museum’ (later: Rijksmuseum) met de briljante volzin ‘Het portret van een onbekende door den weinig bekenden schilder Jacob Cornelisz komt mij te duur voor en maak ik bezwaar U daartoe te machtigen’ (111). Per kerende krijgt hij dan ten antwoord ‘Overigens kan de onbekendheid van den voorgestelden persoon m.i. geen invloed hebben op de wenschelijkheid van den aankoop. Het Museum toch is niet eene verzameling van portretten, maar van kunstwerken, ware dit anders dan moesten er honderde schilderijen niet aangekocht zijn. Ook heb ik de eer op te merken dat Jacob Cornelisz bezwaarlijk onder de onbekende kunstenaars te rangschikken is; hij behoort integendeel tot de beroemdste Hollandsche meesters van zijn tijd’ (111-112). Victor de Stuers weet dan, als chef van het departement van kunsten en wetenschappen, de minister ertoe te bewegen zelf naar het schilderij te gaan kijken, waarna de aankoop wordt toegestaan. F.J. Duparc besluit deze geschiedenis droog met ‘Voor zover bekend heeft sedertdien nooit meer een minister eigener beweging en buiten zijn ambtenaren om een aankoopvoorstel van een directeur van een rijksmuseum afgewezen’ (112).

Men kan lezen over de grillige wegen die de aankoop van Het Straatje van Vermeer moest afleggen. Het werd door de familie Six te koop aangeboden aan het rijk. De taksateurs van beide partijen (respektievelijk Hofstede de Groot en Schmidt Degener) konden het niet eens worden. Toen kocht de direkteur-generaal van de Koninklijke Petroleum Maatschappij, sir Henri Deterding, het aan en schonk het op voorstel van dr. F.C. Gerretson aan het rijk ‘onder voorwaarde dat alle eventuele schenkingskosten, aan deze gift verbonden, ten laste van het Rijk zullen worden genomen, en dat ik nooit in aanmerking zal worden gebracht voor een ridderorde’ (201).

In 1943 werd een aan Johannes Vermeer toegeschreven, in slechte staat verkerende Voetwassing aangeboden aan het rijk. De meeste leden van de beoordelingskommissie namen een genuanceerd standpunt in; alleen prof. Van Regteren Altena en dr. Van Schendel waren tegen, dr. D. Hannema was vóór aankoop. De Voetwassing werd aangekocht voor fl. 1.300.000. Na de tweede wereldoorlog verklaarde Han van Meegeren dat hij, behalve de Emmausgangers, ook de Voetwassing had geschilderd. Sobere slotakte: het rijk krijgt in 1954 van de kurator in het faillissement-Van Meegeren ruim een kwart miljoen gulden uitgekeerd.

De lezer van het bovenstaande mag niet gaan denken dat Duparc ons slechts 491 bladzijden kunstaankopen aanbiedt. Het boek handelt over de bemoeienissen van het rijk met de kunsten in de rojaalste zin: over het subsidiëren en het stichten van musea, de bouw van het Rijksmuseum, het groeien van de kollekties door legaten, schenkingen, aankoop. Over de elkaar in de rijksmusea opvolgende direkteuren, hun inzichten, karakters, verhouding tot onderdirekteuren, internationale waardering. Over de rekrutering van suppoosten en hun honorarium, d.w.z. over wat ze krijgen en wat hun eigenlijk toekomt. Over de kwaliteit van de behuizing die ieder rijksmuseum biedt. Over de rijksadvieskommissies, de restauratieateliers, en, in de jongste tijd, de edukatieve diensten. Bij de kwantiteit aan personen die de revue passeert, doet zich het gemis voelen van een personenregister.

Ieder museum wordt afzonderlijk onder de loep genomen in de verschillende tijdvakken. In de eerste periode valt bijv. de bouw van het Rijksmuseum door Pierre Cuypers, als architekt onveranderlijk gesteund door Victor de Stuers. Cuypers mocht dan al met zijn ontwerp - ook in de ogen van rijksadviseur Jozef Israëls - de plannen van zijn rivalen Eberson en Vogel opzij gestreefd hebben, koning Willem III meende toch in 1876 de architekt via zijn minister een vijftal kritische opmerkingen te moeten toevoegen, bijv. ‘dat de topgevel van het middengedeelte te veel scherpe hoeken heeft, en dat het middengedeelte meer het karakter heeft van een boterhal dan van een museum’ (101). Willem III weigerde in 1877 de eerste steen te leggen en, in 1885, bij de opening van het museum aanwezig te zijn. Deze hoogste gezagsdrager schijnt de kollektie van het Rijksmuseum nooit de eer van een belangstellend bezoek te hebben aangedaan.

Over het algemeen werden er steeds twee bezwaren geuit tegen het Rijksmuseum zoals dat, ondanks Willem III, door Cuypers was gerealiseerd: men vond dat het gebouw teveel een religieus karakter had - en daarmee werd het als ultramontaans bestempeld - en bovendien had Cuypers, volgens inzicht van sommigen, zoveel dekoraties in de zalen aangebracht, dat het rustig bekijken van de schilderijen werd gehinderd. Dr. A. Pit, in

[p. 133]

1897 direkteur geworden van het ‘Nederlands Museum’, liet in 1904 in de zalen een aantal versoberingen aanbrengen. De Stuers en Cuypers achtervolgden hem toen met hun kritiek en verweten hem - terecht - een eigenmachtig optreden. Na 1904 zouden nog twee maal versoberingen worden aangebracht die het de bezoekers steeds meer mogelijk maakten de aandacht te vestigen op de kunstwerken.

Bij het weergeven van een kontroverse als die over de dekoraties van het inwendige van het Rijksmuseum blijkt Duparc een bekwaam historikus, in staat sine ira het gelijk van beide partijen at te wegen. Gelukkig is hij nooit zó objektief dat hij zijn oordeel achter houdt. Zo bijv. m.b.t. het salaris dat de hoofddirekteur van het grootste museum van de Staat der Nederlanden verdient. Eerst mag u, lezer, raden; punt van vergelijking dient het salaris van een hoogleraar te vormen, al is aan een ordinarius geen unieke verantwoordelijkheid toevertrouwd. Het antwoord luidt dat de maksimale bezoldiging van de direkteur van het Rijksmuseum gelijk is aan het aanvangssalaris van een hoogleraar (tot 1975).

Het is de gelukkige rode draad door dit boek dat zoveel archivalia omzet tot een systematisch verhaal: een appèl op de overheid om de hand niet krampachtig op de beurs te houden, omdat zo vaak in de geschiedenis gebleken is dat de goedkoopste oplossing de minst verantwoorde was. Talrijke kunstwerken van eerste rang gingen voor ons land verloren door een schriele instelling van het departement. De subsidiëring van het Rijksprentenkabinet sinds de tweede wereldoorlog is er niet de enige bittere illustratie van.

Een eeuw strijd voor Nederlands cultureel erfgoed bevat een schat aan gegevens over musea die u altijd al had willen bezoeken zoals het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum in Den Haag en musea waarvan u het bestaan niet vermoedde zoals het Volkenkundig Museum ‘Justinus van Nassau’ te Breda. Het is dé geschiedenis van de Nederlandse musea. Hoewel Duparc als wetenschapper zijn oordeel niet vooropstelt, schroomt hij niet ermee voor de draad te komen. Zo drukt hij zijn bewondering uit voor de staf van het Rijksmuseum Kröller-Müller te Otterlo, die met zulk een kleine bezetting tijd weet vrij te maken voor de organisatie van tijdelijke tentoonstellingen én voor wetenschappelijk verantwoorde katalogi, waarvan bovendien, zoals helaas te weinig voorkomt, geregeld bijgewerkte herdrukken verschijnen. Toch biedt het boek van Duparc niet alleen de geschiedenis van de Nederlandse musea. Het vertelt ook over het ontstaan van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, het Nederlandse centrum voor kunsthistorisch onderzoek in Den Haag, gesticht door dr. C. Hofstede de Groot in 1926. Ook het oudheidkundig bodemonderzoek en de archieven in de provincies worden in hun ontwikkeling doorgelicht. En heel Duparcs geschiedverhaal rust op het onwrikbaar fundament van de archivalia, hier bescheiden ondergebracht in de voetnoten.

Protagonist van Duparcs drama is uiteraard het ministerie van kunsten en wetenschappen (later van C.R.M.); antagonist is Victor de Stuers, chef van dit departement. Hem kent de auteur de heldenrol toe; het goddelijke of, beter profaner: het artistieke gelijk is steeds aan zijn zij. Dat is bijv. het geval wanneer De Stuers pleit voor de aankoop van een historisch stuk van Van de Venne en een Gabriël Metsu voor fl. 14.000 van de beschikbare fl. 17.000. De Stuers schrijft ‘En is het niet wel zoo verstandig enkele dure doch first rate zaken te koopen dan vele middelmatige met lage prijzen?’ (89). Minister Six antwoordt ‘Worden deze gelden dan niet in de eerste plaats toegestaan om ónze schilders aan te moedigen?’ (90). De Stuers repliceert ‘Neen, de voor aankoopen bestemde gelden hebben niet tot hoofddoel aanmoediging van schilders. (Aanmoediging op deze wijze ware overigens een bedenkelijk systeem van broeikast aankweeking. Willem I heeft het tot 1830 beproefd. Het gevolg is geweest niet dat de schilderkunst vooruitging, maar dat het Haarlemsch Museum gevuld is met middelmatigheden, waaronder ± 60 twintig en 75 twee jaren geleden weer verkocht zijn.)’ (90). En daarmee bewijst de historie weer eens hoe aktueel ze is: heel het probleem van de rijksaankopen en de kontraprestatie anno 1975 werd in 1830 en 1880 al gezien; het werd door De Stuers alleen ongenuanceerder en gewelddadiger opgelost dan nu gebeurt.

Geregeld kocht De Stuers voor eigen portemonnee kunstwerken aan die hij voor hetzelfde bedrag doorverkocht aan de staat als deze weer over een budget beschikte. - Wanneer De Stuers aan het Rijksprentenkabinet, in 1875 nog in het Trippenhuis gevestigd, de volgens hem bekwaamste man, J. Ph. van der Keilen, benoemd wil hebben, tegen het advies van de raad van bestuur in, klaagt hij deze en de regering aan. Hij deelt een reprimande uit aan de raad van bestuur en de regering omdat

[p. 134]

beiden een kostbare kollektie 15e- en 16e-eeuwse meesters weigerden uit luiheid. Met vertraging wordt dan Van der Keilen benoemd.

De Stuers trekt in 1875 de provincie in, vijf maanden na zijn benoeming tot chef van het departement van kunsten en wetenschappen, om de toestand van de rijksarchieven te onderzoeken. Eigenhandig schrijft hij dan een nota over het Provinciaal Archief in Gelderland, aangetroffen te Arnhem. ‘Plaatsing. Dat zij in de provinciën zijn gebleven, is een gevolg van de inertie aan pakken oud papier eigen, meer dan van een systeem. Want veel systeem heeft het Rijk in deze nooit gehad. (...) Beheer. In 1789 hebben langen tijd de ratten en muizen uitsluitend het beheer in handen gehad. (...) Bewaring. Deze is ellendig schier overal. De boel ligt gewoonlijk ongeordend, ongeschikt, half of niet geïnventariseerd in liassen in open kasten of rekken opgestapeld! Zoo te Middelburg; te Maastricht lijden zij van vocht, rat en muis... Te Arnhem is de toestand bepaald schandelijk. Dit archief dat het rijkste van alle is, bevindt zich in een sousterrain (2 meter hoog) van het prov. gebouw. Het is er zoo vochtig dat de papieren papperig worden en bij aanraking uit elkaar vallen: en dat er op de pakken een laag schimmel ligt en salpeter, evenals in bierkelders’ (410).

Begrijpelijk dat de antagonist de heldenrol gaat vervullen in een drama waarin de protagonist bij herhaling zo pijnlijk tekort schiet.

José Boyens

F.J. Duparc, Een eeuw strijd voor Nederlands cultureel erfgoed, 580 blz., waarvan 491 tekst, ft. 21×29, 125 zwart-wit-illustraties, f 75 - (per post f 80,25), bestelnummer 110-047-00.