Ons Erfdeel. Jaargang 19

Verzamelde Gedichten van Jos de Haes.

Toen Jos de Haes (^o1920) op 28 februari 1974 onverwacht stierf, bestond er al een plan tot uitgave van zijn Verzamelde Gedichten. De dichter had samen met zijn uitgever Orion-Desclée De Brouwer beslist welke gedichten hij definitief wenste over te houden. Dit waren de bundels Ellende van het Woord (1946), Gedaanten (1954) en Azuren Holte (1964). De samenstellers van De Haes' Verzamelde Gedichten (Clem Bittremieux, Frans de Haes, Hubert van Herreweghen en Bernard-Frans van Vlierden) hebben gemeend De Haes' houding tegenover zijn gedichten van vóór 1946 te moeten ontzien. Ze hebben daarom geen enkel van de elf gedichten waaruit zijn bijdrage tot de verzamelbundel Aanhef (1942) bestond (de bundel werd samengesteld door F. De Ridder, J. De Beus, J. de Haes en L. Lindemans) en van de zeven uit het tijdschrift Podium opgenomen, maar uit de bundel Het andere Wezen (1942) hebben zij er vijf van de achttien geselekteerd. Op deze wijze wilden ze ongetwijfeld en terecht wijzen op de kontinuïteit in De Haes' levensvisie. Nu betekent het nog niet dat de hier niet opgenomen gedichten aan de vergetelheid zijn prijsgegeven: ze bestaan en later zal wellicht een definitieve uitgave van De Haes' werk mét de vertalingen, mét de weinige kritische stukken en essays en mét zijn Reisbrieven uit Griekenland uitgebracht worden.

Op louter poëtische gronden had de dichter ongetwijfeld gelijk om het onrijpe, vaak moeizame en gewrongen jeugdwerk weg te laten - en ik meen te weten dat hij voor zichzelf en andermaal terecht slechts Gedaanten en Azuren Holte als behoorlijk beschouwde. Daarom trouwens heeft hij wat belangrijk was uit Ellende van het Woord in Gedaanten opgenomen, hij wist toen blijkbaar al dat hij de grootste weinigschrijver (of toch één van de grootste) uit de Nederlandse Letteren zou worden. In zijn optiek was het blijkbaar zo dat wat niet goed was, ook niet moest bestaan. En zijn zelfkritiek was uitermate skrupuleus. Ik geloof niet te overdrijven als ik stel dat bepaald die skrupuleuse zelfkritiek hem als dichter parten heeft gespeeld en zijn kreativiteit heeft geremd, of verstard om het met zijn eigen terminologie uit te drukken. Allicht heeft De Haes over zijn zwakkere gedichten in dezelfde zin gedacht als Maurice Gilliams die branieachtig schreef: ‘...tot de poëtische verworvenheden behoren slechts de weinige, zeldzame en zuivere verzen die de meest geniale dichter ter wereld na veel omzwervingen van het gemoed en van de intelligentie, met de pen op papier, overhoudt. Al de rest is dankbaar aas voor de gieren van de filologie en de literatuurgeschiedenis, die zich graag met afval voeden om stand te houden’. Gilliams heeft, zoals men weet, een ekstreem selektieve keuze gemaakt en hield voor zijn Gedichten 1919-1958 slechts zevenenzestig gedichten over. De Haes heeft er niet eens zoveel meer: zijn Verzamelde Gedichten, dat zijn er zevenenzeventig.

De samenstellers van dit boek hebben er m.i. goed aan gedaan tenminste enkele van de verzen uit Het andere wezen te selekteren. Op deze manier hebben ze de koherentie en volgehouden konsekwentie in De Haes' oeuvre bewezen. Vreemder lijkt het me dat er tevens een reeks vertalingen Moderne Hebreeuwse Gedichten bij de Verzamelde gedichten worden gevoegd. Wanneer men deze vertalingen opnam, had men ook De Haes' vroegere vertalingen (Putische Oden van Pindaros en Philoktetes van Sophocles) dienen op te nemen. Het argument dat er van de vertalingen van Griekse auteurs nog een uitgave bestaat, en dit bij dezelfde uitgever, is een uitgeversargument. M.i. was ófwel de ruimste, ófwel de engste oplossing de juiste geweest, niet deze tussenoplossing. Het is bekend dat het weinige wat Jos de Haes geschreven heeft, of

[p. 116]

het nu verzen, vertalingen, kritieken en essays of ook prozastukken zijn, van een superieure kwaliteit is. Mijn hierboven geformuleerd bezwaar tegen de opname van Moderne Hebreeuwse Gedichten is dan ook beslist geen kwalitatief bezwaar. Bovendien vertonen de Moderne Hebreeuwse Gedichten talrijke raakpunten met De Haes' eigen verzen. Maar globaal bezien zijn, voor mij, deze toegankelijke gedichten als poëzie toch inferieur t.o.v. De Haes' eigen poëzie.

Jos de Haes' tematiek was meteen al vervat in zijn eerder onopvallend debuut Het andere wezen. Zelfs had de dichter daar al een eigen stem: enigszins korzelig en korrelig, soms kort afgebeten en rauw. De titel van de bundel wees heen naar de vrouw én naar God, in feite naar de polen vlees en geest waartussen de dichter voortdurend werd geslingerd. Enerzijds was er een dionysische levenservaring, die heel zijn oeuvre door blijft bestaan; anderzijds een apollinische levensbeschouwing. Tot in zijn laatste gedichten zal dit dualisme aanwezig zijn. In het gedicht Radeloosheid schrijft hij, nog wat onhandig: ‘Want iets werd ons te zwaar gegund / een hete kern wil niet verkillen / tot koele maat en evenwicht’ (8). Wat de dichter in feite nastreeft is de koele maat en het evenwicht, hoedanigheden van het klassieke Griekse denken en ook goddeliike eigenschappen van Apollo. Maar die ‘hete kern’ in hemzelf, wil niet verkillen. Het allereerste gedicht uit Het andere wezen was Stervende Koronis en dit wordt ook het openingsgedicht van deze Verzamelde gedichten. Ook uit dit gedicht blijkt dat de verzoening van beide uitersten, het dionysische en het apollinische, onmogelijk is. Dit gedicht is niet enkel belangrijk ter wille van de klassieke inspiratie, die ook later herhaaldelijk terugkeert (De Haes was immers een klassikus en heeft zich gretig gelest aan de bronnen van de klassieke kultuur) maar ter wille van de ontknoping: wie, als Koronis, in zichzelf het dionysische met het apollinische verenigd weet, moet sterven. De dood blijkt derhalve een toestand van idealiteit te zijn.

De dualiteit die de dichter in het bestaan heeft onderkend, zal hij in Ellende van het Woord (1948) toespitsen op de taal zelf: ‘de mensentaal is een ellendig orgel / dat eeuwenlang dezelfde noten toet’ (17). Het spreekt natuurlijk vanzelf dat de ‘ellende van het woord’ een spiegel is van de menselijke ellende en dat deze menselijke ellende ook samenhangt met de dualistische instelling van de mens. In Azuren Holte zal De Haes deze visie op een indrukwekkende manier in zijn levens-en-wereldvisie vermogen in te schakelen. De kernen waaruit zijn twee belangrijke bundels zijn ontstaan kan ik kort als volgt omschrijven: in Bestemming (22) staat: ‘wij klinken uit op 't ongenadig noorden’, wat vooruitwijst op De Haes' visie op de dood, als een uiteindelijke verstarring, een bevriezen. Dit drukt hij uit d.m.v. het indrukwekkend symbool van ‘de pool’ in Gedaanten; in Na een afsterven (15) noemt een gij-persoon (een ik die tot zichzelf spreekt, dus in feite de dichter zelf) zich: ‘onrijpe voor het Ander’, wat dan vooruitwijst én naar Gedaanten én naar Azuren Holte. De Haes ziet de mens inderdaad als een onvolgroeid wezen ergens tussen ‘rustig onbewustzijn’ en ‘rustgevend alweten’ in.

De faam die Jos de Haes terecht geniet - en ik aarzel geenszins om hem tot de belangrijkste dichters van de Nederlandse literatuur te rekenen - berust in feite op twee bundels Gedaanten (1954) en Azuren Holte (1964). Inhoudelijk staat de eerste beslist op het peil van de tweede, al heeft de dichter pas in Azuren Holte die sluitende, koherente visie op leven, wereld, taal en mens uitgebouwd. Kwa uitdrukkingskracht haalt Azuren Holte het echter verre op Gedaanten. In beide bundels komt evenwel reeds dezelfde visie voor: het leven is één groeien naar uiteindelijke verstarring, naar de dood, die een bevrijding is én een zuivering. Het symbool van de pool (de dood) valt eigenlijk samen met de ‘loden ijsgodin’, die men ook God zou kunnen noemen. Het apollinische is blijkbaar datgene wat de mens, na de dood, bereikt: een zuivering. Vooral in Azuren Holte, een bundel die de Prijs van Brabant, de Driejaarlijkse Staatsprijs voor de Poëzie en de Prijs van de Vlaamse Provinciën ontving, heeft De Haes aan zijn visie de ‘ruimheid van een wereldbeeld’ (A. Westerlinck) weten te geven. Hij heeft zijn poëtisch wereldbeeld a.h.w. wetenschappelijk gestruktureerd op de evolutiemystiek van Teilhard de Chardin en op moderne biologische inzichten van o.a. Julian Huxley. Het ‘verschijnsel mens’ staat tussen geest en stof in, een bewust wezen waarin de stof, na levend te zijn geworden in schimmels, planten enz., een nieuwe stap heeft gezet die Teilhard ‘le pas de la réflexion’ noemt en waarmee het ontstaan van het woord samenvalt. Dit is o.a. de inhoud van de indrukwekkende cyklus Delphi (91-97). De Haes is inderdaad een Delphisch dichter: hij wil het leven als een orakelspreuk duiden, maar heeft voortdurend af te rekenen met de ‘ellende’ van de mens en

[p. 117]

van het woord. In Azuren Holte blijkt dit niet zozeer meer te wijzen op erfschuld, die in Gedaanten nog voorrang had, cfr. het beroemd geworden gedicht Genealogie (57), maar op ‘kosmische onvolgroeidheid’. Het wonderlijke eigenlijk van een dichter als Jos de Haes is dat hij op zijn persoonlijke en lichamelijke ellende van astmalijder - in het motiefwoord gewurgd worden spreekt hij herhaaldelijk die ademnood uit en een heel sterk gedicht als Zeehond (78) uit Gedaanten gaat tenslotte daarover - een mens-en-wereldbeeld heeft kunnen opbouwen dat door zijn diepte, oorspronkelijkheid en in de taal gefossiliseerde bezetenheid ver uitstijgt boven persoonlijke belijdenis en anekdotiek, waaraan het nochtans zijn autenticiteit ontleent. De Haes' poëzie is dan ook, zo zou men het kunnen formuleren, gegroeid uit ergernis: uiterst lichamelijke, gekwelde poëzie, agressief en dierlijk, met haar wortels in de wereld van het vegetatieve, van de mineralen én reikend naar het louter spirituele, ver-taald tot op de grens vaak van het uitspreekbare, vaak hallucinant, wurgend omdat ze de dichter zelf wurgde. Zijn dichterlijk wereldbeeld zou ik rudimentair willen omschrijven als een ruimte met opeenvolgende lagen, aardlagen maar tevens ook bewustzijnslagen. De mens leeft in de ‘laag van heden’ (95), die samenvalt met het bewustzijn en met de taal. In deze laag hoort ook de ziekte thuis, de ontoereikendheid, het smerige én de bijna instinktieve levensdrift. Omdat de mens dan toch reeds halfweg is, heeft hij een beperkte bovenlaag, een glaslaagje a.h.w. waarin de dichter met de vingernagel krast (Schrijven, 85). Elders in de bundel situeert De Haes - net als Hugo Claus overigens - de taal in de ingewanden. Maar De Haes zal, in tegenstelling met Claus, de animale levensdrift (het dionysische en de erotiek) pogen te sublimeren. In de beperkte bovenlaag vermoedt hij evenwel een flauwe weerglans van de goddelijke oneindigheid, gesuggereerd als een alles doordringend ‘azuren’ licht, dat vanuit de eigenlijke bovenlaag als ‘een lichte wenk’ de laag van heden ‘verchroomt’: Chroom is vanuit de bovenlaag een lichte wenk, / denk ik, van Eén die slaapt en 't lot der wereld droomt' (Le Vieux Moulin IV) (113).

Na 1964 heeft Jos de Haes nog slechts vier gedichten gepubliceerd. Het tempo van publikatie (in januari 1973, in november 1973 en korte tijd na zijn dood in maart-april 1974 van het tijdschrift Dietsche Warande en Belfort, waar hij redakteur van was) liet vermoeden dat de dichter een nieuwe ader had aangeboord. Het zijn stuk voor stuk gruwelijke gedichten, ze lijken wel ontstaan onder de slagschaduw van de dood, met het besef ‘getekend’ te zijn, al is dit ‘getekend’ zijn eigenlijk ook het bewustzijn van de ‘poète maudit’ die De Haes beslist ook geweest is. Bij deze konfrontatie met de dood, die van een panische intensiteit is - Ezechiël, Jeroen Bosch en Pieter Bruegel - moet de dichter op bevel van de zon (Apollo!) bewijzen ‘met een parabel dat de geest blijft waaien’ (135). Nu is tevens ook het besef van de tijd aanwezig: de geschiedenis die kulmineert in het ‘hiernamaals’ (137), het numoment dat ook telkens een doodsmoment is. Het is beangstigend hoe de dood hier bevochten wordt met alle middelen die de dichter nog overhoudt en hoe tevens het besef van de onvermijdelijke - en absolute - dood wordt vastgespietst op de tijd zelf. Zeer zinvol eindigt De Haes' bundel Verzamelde gedichten met het indrukwekkende gedicht Een kus in Ter Kameren, waarin eigenlijk de tematiek van Azuren Holte, mét de ‘ellende van het woord’, mét het bevriezende, wat ‘de pool’ oproept, mét het getekend zijn door de ziekte van de ademnood, mét de komplekse erotiek - een aspekt van De Haes' oeuvre dat ik te weinig heb beklemtoond, maar dat biezonder onthutsend en onthullend is - mét de visie op de ‘geschiedenis’ en zelfs mét de visie op de gelaagdheid die kenmerkend was voor zijn wereldbeeld in Azuren Holte, wordt hernomen en tot een uitermate gesloten, indrukwekkend geheel wordt opgebouwd. Dit gedicht, dat ik zonder aarzelen een hoogtepunt noem van De Haes' eigen werk en van de poëzie in het Nederlands, eindigt met het vers ‘het kan niet dat ik’. Zonder punt. In het gedicht is dit slotvers een schreeuw naar het leven toe, gelijkaardig met ‘diep ademhalen en genezen’ uit Zeehond (78). Maar door zijn onverwachte dood is het als slotvers wel heel ambivalent geworden: wat de kus van het leven was, is de kus van de dood geworden. Eros-Thanatos, sterker nog dan vroeger, zijn de latere gedichten ervan doortrokken.

Willy Spillebeen

Jos de Haes, Verzamelde Gedichten, Uitgeverij Orion, Brugge, 1974.