Ons Erfdeel. Jaargang 18

film

De dood van een non.

Paul Collet en Pierre Drouot hebben vanaf de aanvang van hun filmkarrière in 1967 met Cash? Cash! getuigd van hun vakkundigheid op filmtechnisch gebied en van hun sterk kommerciële feeling. Zowel hun debuutfilm als L'étreinte (1969) en Louisa, een woord van liefde (1972) waren low-budgetfilms, waardoor de kineasten erg beperkt bleven in hun artistieke aspiraties maar er toch in slaagden hun produkten aan het filmpubliek te verkopen, zodat ze aan het werk bleven. Toen ze vernamen dat de filmsubsidiëringskommissie begin 1971 met een subsidieoverschot van 10 miljoen frank zat, wilden ze deze som, het grootste bedrag dat door de overheid ooit aan een Vlaamse film werd toegekend, in de wacht slepen. Ze kozen daartoe de zekerste weg: de verfilming van een bekend literair werk. Nu is het wel zo dat Maria Rosseels' De dood van een non (1961) geen hoge literaire toppen scheert - daarvoor steunt het werk op te weinig taalkreatieve aspekten -, de auteur daarentegen is een naam die in Vlaanderen langzamerhand een begrip is geworden. Maria Rosseels is erg bekend door haar artikelen en tesisromans, waarin ze een progressief katolicisme predikt. Als men daarbij weet dat ze een van de gezaghebbendste filmkritici van de dagbladpers is. dan beseft men wel dat Collet en Drouot het hart van de filmkommissie moesten veroveren. Slechts één hindernis diende te worden genomen. De filmkommissie, wellicht op haar hoede voor dit handige filmduo, wilde een integere versie van de roman en stelde als voorwaarde dat de schrijfster de dialogen voor haar rekening zou nemen.

[p. 779]

Men vroeg zich ongerust af hoe deze vrijzinnige kineasten, berucht om hun handig inspelen op seks en erotiek, een roman met een honderd procent religieuze tematiek in beeld zouden brengen. Bij het afwerken van het uiteindelijke scenario drukten zij hun eigen visie op de roman zo sterk door dat de schrijfster afzag van haar medewerking. Zo kregen Drouot en Collet de vrije hand om van de religieuze roman een film te maken met een ateïstisch slot, dat totaal ingaat tegen de strekking van het werk van Maria Rosseels. Het filmverhaal zelf is echter in grote trekken identiek aan het romanverhaal.

Het is de kroniek van de Arnaulds, een verarmde adelijke familie met streng jansenistische opvattingen, die een van het dorpsleven geïsoleerd wereldje vormt ergens in Vlaanderen op het einde van de jaren dertig. Als kind is een van de dochters, Sabine (Nellie Rosiers), tijdens het spelen met haar broer Simon (Hans Royaards) uit een boom gevallen en verlamd geraakt. Volwassen gaat Sabine beseffen dat ze als vrouw wegens haar fysieke handikap niet meetelt. Haar geloof brengt troost en later hoop op een mirakel. Joris (Jules Hamel), een vriend van Simon, die verliefd op haar is en wiens liefde ze, gekomplekseerd door haar verlamming, aanvankelijk afwijst, brengt een Amerikaanse dokter bij haar. Door spiermassage weet hij Sabine te genezen. Ondertussen heeft deze een belofte gedaan aan God: als ze één jaar als een gewone vrouw naast Joris mag wandelen, zal ze de rest van haar leven aan God wijden. Ze trouwt Joris echter zodra ze genezen is, hun kind wordt doodgeboren en Joris wordt tijdens de oorlog door verzetslieden neergeschoten. Ook Simon is ondertussen als soldaat gesneuveld, terwijl haar zus Gertrude (Josine van Dalsum) in het klooster trad. Sabine ziet zich door God gestraft en wil vooralsnog haar belofte nakomen: ze voegt zich bij Gertrude. In het klooster is het gestel van Gertrude door vasten en boetedoening zo erg ondermijnd dat ze eraan bezwijkt. Sabine maakt haar doodstrijd mee, waarin Gertrude een geloofskrisis beleeft. Ook Sabine's godsbeeld gaat hierbij aan het wankelen en ze treedt uit het klooster. Ze weigert terug te keren naar het ouderlijk huis, Trois Fontaines, en vertrekt naar India. Daar wordt ze gekonfronteerd met de slaafse onderworpenheid aan een god die honger en ellende doet aanvaarden. Steeds meer twijfelt ze aan een godsbestaan. Bij haar zuster Marie-Anne (Elly Koot), die reeds vroeg het katolieke familiemilieu was ontvlucht, biecht ze haar leven op. Marie-Anne zet haar aan voortaan zonder God te leven.

Dit verhaal is weergegeven in flash-backs: Sabine Arnauld komt in de eerste sekwens in India bij Marie-Anne aan en vertelt er haar leven op Trois Fontaines, haar wedervaren in het klooster en haar konfrontatie met India. In de loop van de film duiken het gelaat van Sabine, die haar monoloog houdt, en dat van haar zus die toeluistert herhaaldelijk op.

Men kan zich alvast afvragen in hoeverre de steeds terugkerende close-ups van de vertellende Sabine, afgewisseld met die van de nogal onbewogen toeluisterende Marie-Anne, funktioneel zijn. De betrokkenheid van de toeschouwer met het hoofdpersonage, waaruit het hele gebeuren wordt gezien, wordt er telkens door verstoord. Dit literaire procédé, soms uitlopend op offscreenkommentaar, hindert in zijn overbodigheid veeleer, maar was voor de kineasten uiteraard een gemakkelijk middel om de hoofdsekwenties aan elkaar te lijmen.

Verder zijn de drie delen van de film erg onevenwichtig uitgebouwd. Het eerste deel, waarin het leven op Trois Fontaines is geschetst, overtuigt sterk. Collet en Drouot tonen zich er volwaardige kineasten die alle filmische middelen hanteren om Sabine's verscheurd zijn tussen hevig verlangen naar een bestaan als volwaardig mens en angst voor de god die haar lot heeft bepaald, uit te beelden. Dit deel is beslist een hoogtepunt in wat de Vlaamse film totnutoe bracht. De knap gemonteerde beelden schetsen in bondige, soms vaag gehouden trekken het dagelijks leven van en de verhoudingen tussen de Arnaulds. Sabine's verlangens, herinneringen en dromen, haar hoop en angst worden in krachtige, flitsende, zich soms herhalende opnamen geëvoceerd. Op een bepaald ogenblik worden op handige wijze enkele tijdsdokumenten ingelast. Minder geslaagd is de nadrukkelijke, gemakkelijke effekten najagende muziek van Pieter Verlinden. Dit eerste deel dat toch zowat zestig van de 105 minuten durende film vult, is echter zo sterk in beeld gebracht dat het heel wat cinefielen met de prent zal verzoenen.

De film verliest zijn boeiend karakter in het deel waarin het kloosterleven wordt weergegeven. Hier overweegt het woord in plaats van het beeld. Het ritme gaat verloren in gesprekken over het godsbegrip en de geestelijke roeping, die op een nogal stereotype wijze gedraaid zijn. De dood van Gertrude is een erg emotionele, zelfs patetisch aandoende sekwens.

[p. 780]

Sabine (Nellie Rosiers) in De dood van een non.

De te literaire woorden die Josine van Dalsum stamelt, vernietigen echter de dramatische spanning die ze met akteertalent weet op te bouwen.

Ontgoochelend is alvast Sabine's tocht door India, waar ze eigenlijk definitief van haar geloof zou moeten vallen. De beelden van de Indiase ellende zijn niet meer dan wat de eerste de beste T.V.-ploeg kan realiseren. De lijkverbranding - een hoogtepunt van Sabine's geloofkrisis in de roman - gaat nagenoeg onopgemerkt voorbij. En aan het slot klinken de zinnen die Marie-Anne uitspreekt, - Je hebt de Kerk verlaten, zoals je Trois Fontaines verliet, je bent genezen, je kunt weer gaan, voor jou begint het grote avontuur - totaal ongeloofwaardig.

Ondanks het virtuoze, sfeerscheppende kamerawerk van Ed van der Enden, ondanks de enorme vertolking van Sabine door Nellie Rosiers, een ware revelatie, ondanks de krachtige akteursregie voldoet De dood van een non niet helemaal. Allereerst is er de tematiek die vandaag nog weinig mensen aanspreekt, m.a.w. totaal achterhaald is. Collet en Drouot hebben met het oog op een box office-sukses zich daarenboven te vaak laten verleiden tot sentimentalisme en effekjagerij, waarbij ze zoals in de bevallingsscène op belachelijke wijze de grenzen van het aanvaardbare overschrijden. De belangrijkste oorzaak van het falen van de film in de tweede helft ligt echter in het feit dat de kineasten zelf - ondanks hun beweringen - zich door hun eigen ateïstische levensvisie niet volledig konden inzetten om te overtuigen. Op de eerste plaats ‘moesten’ ze om met zichzelf in het reine te komen de tesis van de roman, waarin Sabine tot een menselijker godsbeeld komt, wijzigen in een film waarin het hoofdpersonage haar geloof verliest. Dit laatste konden de kineasten met dit scenario niet waarmaken. Bij de keuze van hun filmprojekt hebben zij teveel gedacht aan de fondsen en de mentaliteit van de filmkommissie en niet aan de zin van een dergelijke film voor zichzelf. Weer eens wordt aldus de subsidieringspolitiek van de selektiekommissie ter diskussie gesteld. Zolang de film de literatuur moet dienen, zal Vlaanderen besmet blijven door de virus van de literaire film. De dood van een non is daarvan het bewijs, niet in het minst door de vaak loodzware, literaire dialogen, die dramatische scènes soms naar het potsierlijke toehalen. Geen wonder als men weet dat de dialogen van de kloosterscènes rechtstreeks afgetapt zijn van de roman, die op dat gebied alle natuurlijkheid mist.

Paul Collet en Pierre Drouot zijn niet oneerlijk geweest tegenover het werk van Maria Rosseels - ze hadden het recht de roman te bewerken -, ze zijn in de eerste plaats oneerlijk geweest tegenover zichzelf omdat ze om over een ruimere financiële armslag te beschikken het spel van de filmkommissie hebben gespeeld.

De zwakheden van de film vinden dus onrechtstreeks hun oorsprong in de filmpolitiek die momenteel in Vlaanderen wordt gevoerd. Jammer van de gemiste kans van kineasten die evenwel met De dood van een non - een Vlaamse superproduktie van 22 miljoen, in samenwerking met Nederland geproduceerd - bewezen hebben dat ze met voldoende financiële steun in staat zijn een film van internationaal niveau te verwezenlijken.

Wim de Poorter