Ons Erfdeel. Jaargang 18

De evolutieve sinteze van het beeldende oeuvre van Pol Mara.

Ik heb het boeiende en aantrekkelijke oeuvre van Pol Mara de jongste jaren meer en beter leren kennen via eksposities en katalogi. Voor de vuist weg zou ik dan kunnen praten over het opvallende leitmotief van beeldschone vrouwefiguren (gezichten, torso's, naakten) en modieuze meisjes, over de zeer levendige

Promenade (176 × 96 - olie op doek) door Pol Mara.

[p. 764]

en dynamische kleurvlakken, het verheerlijken van de eigentijdse beweging (het suggereren van beweging, aktie en snelheid), het konstruktivistische element, het irrealisme en een soort droomklimaat, de sfeer van glamour en hedendaagse romantiek, details uit de ons omringende technologische wereld, de humor, of zelfs de ironie, en nog veel meer.

Maar ik probeer altijd zo weinig mogelijk met woorden en begrippen te goochelen, wat echter niet kan verhinderen, dat de zo vele estetische en artistieke kenmerken van de rijke produktie van Mara mij tot deze allicht onontkoombare vraag dwingen: hoe is het allemaal ontstaan en gegroeid? Dit is natuurlijk niet op één-twee-drie te achterhalen en te rekonstrueren. Vele werken uit den beginne zijn onvindbaar of onbereikbaar geworden en men moet zich soms steunen op informatie vanwege de kunstenaar zelf of op een paar zeldzame knipsels en artikels van anderen.

Uit de vroegere literatuur over Pol Mara lijkt me een geïllustreerd essay van Jaak Fontier (een overdruk uit De Vlaamse Gids over ‘Mara’, s.d., vermoedelijk omstreeks 1965-'66) wel zeer interessant en belangrijk. Het handelt over de beginfasen in het oeuvre van deze kunstenaar en bevat heel wat nuttige informatie over zijn vroeger werk. Een summiere en bescheiden rekonstruktie van de periode 1950-1965 leert me dat in deze tijd reeds typische kenmerken van de kunst van Mara duidelijk aanwezig waren of altans in statu nascendi verkeerden, als bron van datgene waartoe zij het jongste decennium zijn geëvolueerd. Voor de toeschouwer, de kritikus en de kunsthistorikus is het fascinerend op deze wijze inzicht

Elle a mis sa teinte en boîte (195 × 130 - olie op doek) door Pol Mara.

te verwerven in de totaliteit van het oeuvre van de kunstenaar, om alzo persoonlijk kontakt en enige vat op zijn kreativiteit te kunnen vinden.

Toen Pol Mara (1920) zijn werk een eerste maal (1952) ten toon stelde kwam al duidelijk het grafische element tot uiting: de voorliefde voor de lijn en de tekening, alsook de sfeer van een zekere droomwereld, een zeker irrealisme, in een sober koloriet. In een werk als ‘Dans’ (1954) bijvoorbeeld vallen de lange, slanke figuren op, die - zoals ik het aanvoel - een soort ingetogen poëtische elegantie uitstralen en een zekere mysterieuze, Byzantijnse wijding. Dat poëtische en irreële element kan men ook aanvoelen in werken als ‘Promenade’ (1954) en ‘Bezoeking’ (1954). In de werken uit de beginperiode worden hier en daar ook reeds konstruktieve, abstrakte vlakjes in het geheel van de kompositorische ruimte verwerkt.

Na 1956 trad het pikturale element op de voorgrond: Mara ging eksperimenteren met verf, kleur en struktuur; dit had tot gevolg dat dynamische komposities en lyrische abstrakties ontstonden. In deze abstrakte periode tot omstreeks 1961 ontstaan er wilde kleuren (rood, oranje, lichten donkerpaars, blauw, geel) en heftige bewegingen, vol aktie en eruptie, met bol- en cirkelelementen, soms reeds met een technisch objekt zoals een stuk ketting; er ontstaan ook vele organische en kosmische werken (de kosmische periode), dikwijls op groot formaat. Een paar voorbeelden: ‘Tourbillon pourpre’ (1958), ‘Re-naissance’ (1958), ‘Red release’ (1959), ‘Eruptie’ (1960) en ‘A l'ombre de la terre’ (1960).

Vanaf 1960 keerde Mara terug naar een strakkere vormgeving en een versobering van het koloriet. Er kwam een soort evenwicht tot stand tussen het ragfijne grafische uit de beginperiode en de barokke schilderkunstige eksploraties uit de tweede helft van de jaren vijftig. Het valt ook op dat er brede vertikale stroken in zijn werk verschijnen, met een geraffineerd en uitgezuiverd koloriet; er treden ook reeds meer elementen die beweging en snelheid suggereren op de voorgrond. In 1962 verblijft de kunstenaar lange tijd in Griekenland, waar hij de landschappen ontdekt, het licht en de schaduw; hij ontdekt er ook opnieuw het figuratieve (ook het eerste gezicht) dat, sinds zijn abstrakte periode, opnieuw belangrijk zal worden in zijn werk.

1963 is dan het jaar waarin Pol Mara begint te werken met beelden uit de aktualiteit en de ons omringende werkelijkheid van publiciteit, film, sport, pers, erotiek, konsumptie, technologie en dergelijke. Hij kombineert verscheidene technieken van fotofragmenten, stukken tekeningen, vlakken verf, stukken stof, chemische

[p. 765]

Some color would fit me much better (1972 - 110 × 72 - akwarel) door Pol Mara.
Garden of Eve (1973 - 110 × 72 - akwarel) door Pol Mara.
Mirage du Taj Matal (1972 - 110 × 72 - akwarel) door Pol Mara.

procedees en allerhande, om tot een eigen en persoonlijke stijl te komen, om met eigen estetische middelen een eigen artistieke werkelijkheid te scheppen: de wereld van het schilderij, wat op dit ogenblik een begrip is geworden - men zegt: dit is een Mara.

Het olieverfschilderij ‘No’ (1964) is me dunkt het eerste werk van Mara dat reeds duidelijk de groeiende kenmerken draagt van datgene wat we nu, meer dan tien jaar later, zo intens en overvloedig in het werk van deze kunstenaar kunnen ervaren. Het stelt een figuur voor van een zich half ontkledende vrouw; een paar horizontale strepen en een halve cirkelvormige filmstrook vormen hier ook reeds een eenheid van het figuratieve element met de pikturale en konstruktieve middelen. In ‘The new shoe’ (1965) vallen het mooie gezicht en de helle kleuren op; in ‘Blindehoedje spelen’ (1966) en nog andere werken: het element schaduw-beweging met traceringen en effekten van uitveging, alsook het fragmentariseren van vlakken en vormen, voorts architekturale, konstruktivistische en optische elementen.

Sindsdien is het figuratieve element altijd aanwezig gebleven in het werk van Mara: het verheerlijken van een bij voorkeur wondermooi lichaam of gezicht van een vrouwefiguur die zou kunnen gelden als het hedendaagse ideaalbeeld met seksappeal, zoals de Grieken meer dan tweeduizend jaar geleden ook hun ideaalbeeld hebben gevormd. Een ideaalbeeld dat altijd aantrekkelijk, uitnodigend, lachend, vriendelijk of verleidelijk is, maar ten slotte steeds onbereikbaar blijft, als in een droom, zonder uiteindelijk kontakt; want ondanks deze sterk suggestieve en suggererende aantrekkingskracht blijft er tussen die mooie vrouwen en de toeschouwer, en ook misschien tussen deze estetische beelden en de kunstenaar, volgens mij steeds een ‘Between you and me’, zoals een van de werken van Mara heet. Maar ik mag me niet laten verleiden tot hineininterpretieren of tot psychoanalytische ontledingszucht - waarbij ik de handen eerst en vooral in de eigen boezem zou moeten steken - doch anderzijds zou het mijns inziens interessant kunnen zijn een ikonografisch gefundeerde Freudiaanse analyse op het vlak van de erotiek over het oeuvre van Pol Mara te maken, wat echter het kader van dit summiere essay zeker te buiten zou gaan.

De vrouwen van Mara kijken en gedragen zich niet altijd vriendelijk en vrolijk; soms zien ze er koel en koud uit, kryptisch en afwijzend, als symbolen van de

[p. 766]

waarachtige femme fatale, of soms nog met een diepere dimensie: de problematiek van de vrouw als eva-figuur, bijvoorbeeld in de werken met als titels ‘Eve’ en ‘Garden of Eve’. Soms wordt het vrouwelijk schoon door de kunstenaar zodanig ‘verbeeld’ - tot estetisch en artistiek verantwoord beeld gemaakt - dat er een zekere mysterieuse sfeer gaat ontstaan, een vleugje symboliek misschien, met attributen gelijk cirkel, appel en bol, wat echter wel door humor en ironie wordt gerelativeerd: vandaar een titel als ‘It wasn't me who ate the apple’. Meestal echter primeren de eigengereidheid en het individualisme van mooie modieuze vrouwen, dikwijls sophisticated, meestal starring met hun erotische symbolen van grote wimpers en ogen, gave tanden en volle lippen, lange haren en kleine neusjes, perfekte borsten en geaksentueerde tepels.

Deze basistematiek moet natuurlijk in bredere zin worden beschouwd, in een zowel reëel menselijke als estetisch verantwoorde omgeving met allerhande andere objekten en voorwerpen, soms konkreet of op de fantazie berustend, maar steeds gestruktureerd als een geheel van kleur en vorm, waarmee de kunstenaar beelden wil scheppen die het moderne, hedendaagse levensklimaat suggereren en uitdrukken, soms verstild en eenzaam, soms vol beweging en dynamiek, soms dromend en vluchtend en vervluchtend.

Mara slaagt er telkens in de zachte pastelkleuren en/of de sterkere popkleuren tot een harmonieuze rijkdom te schikken, zowel door tinten en overgangen als door kontrasten en lichteffekten. Hij is zich zeer duidelijk bewust van de problematiek van de kleur die hij tot in de finesse wil uitpuren: ‘Hang the shifted colors over...’ of ‘Magic shifting’, of, met betrekking tot de mode en konsumptie, ironisch verbeeld in ‘Early morning colors’ en ‘Elle a mis sa teinte en boîte’. De doelbewuste estetiek van vorm en kleur wordt wel degelijk belangrijker geacht dan de reeds zo zeer geroemde ‘menselijke’ schoonheid van de vrouw zelve; dit wordt duidelijk door een schilderij als bijvoorbeeld ‘Verliefde vormen’.

Beklemtoond moet nog even dat Mara in zijn werk ook graag gebruik maakt van allerhande konstruktivistische, architekturale en soms louter abstrakte elementen: met banden, lijnstukken, vlakken, geometrische vormen konstrueert hij in elk werk een ruimte vol ritme. Hij gebruikt eveneens dikwijls verschillende technieken tesamen van bijvoorbeeld olie, tekening, doek, akwarel, zijde, kollage en nog meer, om van elk werk een pikturale struktuur te maken, een autonome struktuur waarin realiteit en irrealisme door elkaar zijn vermengd. Deze artistieke vermenging wordt onder andere ook doelbewust nagestreefd door het weloverwogen gebruiken en soms uitbeelden van fotografische en filmische elementen, terwijl ook spiegeleffekten (‘Mirror-wire’, ‘Metal wire’) enerzijds zowel een konkrete en reële problematiek willen stellen als anderzijds het spelen met estetisch raffinnement. In sommige werken duikt het beeld van een fototoestel op of het portret van de kunstenaar zelf in negatief. Dit kan te maken hebben met zowel louter estetische als menselijke effekten: het oog van de kamera viseert de werkelijkheid die kan gezien worden en het oog van de kunstenaar schept en verbeeldt een andere werkelijkheid, en dan is daar nog het oog van de toeschouwer. Door spiegelbeelden, raster- en lichteffekten (‘A travers une porte de temple’, ‘Mirage du taj matal’, ‘Some color would fit me much better’) kan Mara werkelijk met kleur, licht, ritme en vorm spelen: een mengsel van plastische stijlmiddelen en technieken dat door de kunstenaar telkens weer als een nieuw artistiek probleem wordt gesteld en opgelost.

Jan Emiel Daele