Ons Erfdeel. Jaargang 18

De bouw van ‘Menuet’.

Er zijn maar weinig romans die direkt na verschijnen goed verkopen omdat het literaire meesterwerken zouden zijn; het publiek koopt en leest meestal om andere redenen. Die kunnen zeer uiteenlopend zijn maar taboedoorbrekende en erotischopwindende boeken lijken hoge ogen te gooien: de best-sellers Ik Jan Cremer, Turks Fruit en Gangreen I behoren immers tot die soort.

Ook Menuet doorbrak bij publi-katie in 1955 een taboe. Westerlinck bekritiseerde deze roman om zijn ‘opzettelijk-vulgaire, stupiede smeerlapperij’, een zekere J.G.B. (een recensent van Tijd en Taak) sprak van ‘platvloerse anti-godsdienstigheid en sexuele bezetenheid’ en Gerard Knuvelder vond toen dat Boon ‘niet van de christelijke opvatting uit gaat’ ten aanzien van de ‘schending der intimiteit’.

Nee, het kon nog niet in 1955, openlijk neuken in romans. En dat is misschien de reden voor de goede verkoop: binnen één jaar drie drukken.

Herleest men Menuet in 1974 in de nieuwe herdruk samen met enkele andere verhalen van Louis Paul Boon (Menuet en andere

[p. 756]

verhalen), dan staat men toch wel versteld van de destijds gemaakte bombarie. Dat vinden de lezers in Nederland en België kennelijk ook, want het heeft in de laatste tien jaar nauwelijks meer verkocht. En toch is Menuet een literair meesterwerk.

Het bewijs hiervoor wordt geleverd in een recente studie van mevrouw Hannemieke Postma-Nelemans, getiteld Het perspectief in ‘Menuet’. Zoals de titel van het lijvige onderzoek al aanduidt, beperkt de schrijfster zich tot één enkel aspekt. Gelukkig treedt zij buiten deze zelfopgelegde beperking, enerzijds omdat met het perspektief een aantal zaken samenhangen, anderzijds omdat de beschrijving van de bouw van een roman heel moeilijk los van de inhoud te behandelen is.

Dat neemt niet weg dat het mogelijk was geweest het bouwplan te analyseren, zonder uitspraken te doen over het thema van Menuet. Geheel volgens de door de titel en het voorwoord gewekte verwachtingen, krijgt de bouw de meeste aandacht. En dat is helemaal niet verwonderlijk, want juist die architektuur valt direkt op als merkwaardig. Maar er is meer: alle effekten die de tekst bij de lezer teweeg brengt, worden door het bouwplan veroorzaakt.

Ik zal nu eerst ingaan op de vraag hoe Menuet in elkaar zit en het belangrijkste resultaat ervan, korrektie, aan de hand van twee voorbeelden laten zien.

De roman bestaat uit drie, door bladzijden ‘wit’ van elkaar gescheiden verhalen, die verteld worden door drie verschillende mensen in de ik-vorm. Het eerste verhaal wordt door ‘de man’ verteld, het tweede door ‘het meisje’ en het laatste door ‘de vrouw’. Het typische is nu dat alle verhalen over dezelfde gebeurtenissen gaan. Op het eerste gezicht lijkt deze romanvorm saai: je leest drie keer hetzelfde verhaal! Toch is dat helemaal niet waar. Elke verteller doet zijn relaas in de ik-vorm uiterst subjektief. Op heel weinig plaatsen krijgt men waarnemingsgewijs beschreven wat er gebeurt; de ikken geven elk hun visie op de gebeurtenissen en juist om die visie en hun innerlijk, hun denkwereld gaat het. We komen primair de visies te weten, de interpretaties van de ikken (die altijd fragmentarisch zijn) en pas aan het eind kunnen we als lezer aan de hand van de drie verschillende interpretaties de gebeurtenis rekonstrueren.

In Menuet kan men zien, wat voor een formidabele vakman Louis Paul Boon is. Drie keer praktisch hetzelfde verhaal laten vertellen door drie ikken, zonder dat je als lezer maar ook eens het gevoel krijgt ‘dat heb ik al gelezen’, dát betekent een perfekte hantering van de pen. Boon verstaat zijn metier - en voor wie daar nog niet van overtuigd was, die moet Menuet maar eens lezen.

Ook Hannemieke Postma-Nelemans verstaat haar vak, al is dat een totaal ander. Met de uiterste omzichtigheid, stap voor stap te werk gaand, legt zij het bouwplan van deze eksperimentele roman bloot. Deze werkwijze - waarvan ik vind dat die de literatuurwetenschapper eigen moet zijn - vergt van de lezer wel veel geduld, en ik zal het maar duidelijk zeggen: de fervente Louis Paul Boon-fans die niet of nauwelijks thuis zijn in de literaire teorie en in de opbouw van een literair-teoretisch betoog, zullen weinig plezier beleven aan deze studie. Van de ‘gewone lezer - waarvoor mevrouw Postma-Nelemans' studie ook niet geschreven is - vergt het betoog teveel achtergrondkennis, geduld en doorzettingsvermogen.

In hoofdstuk II wordt het centrale deel van het onderzoek verricht. Hannemieke Postma-Nelemans zet hier twaalf scènes naast elkaar die minstens twee keer in de drie verhalen verteld worden. Het spreekt vanzelf dat er uitgebreid geciteerd wordt, met het doel na te gaan hoe elk van de drie vertellers de bewuste gebeurtenis interpreteert, beleeft, vertelt. Doordat elke verteller het gebeuren anders ziet en beleeft, ontstaat er een uiterst geraffineerd spel met de lezer. Hoe geraffineerd, wil ik graag laten zien: Aan het eind van het verhaal breekt de man, die in de vrieskelders werkt, zijn been. De waarde die elk van de ikken aan het gebeuren hecht is zeer verschillend. De man beschouwt het als een ongeluk: ‘Toen stortte ik plots van de ijzeren overloop naar beneden. Het is dwaas zoiets, gelijk een ongeluk immers dwaas is. Ik kende die kelders gelijk mijn broekzak... een enkel ogenblik moest ik vergeten zijn dat die overloop vier meter hoog van de begane grond was’ (p. 118, ik citeer naar de laatste druk van Menuet, Menuet en andere verhalen, Amsterdam, 1974. Het meisje beschouwt in haar verhaal het ongeluk vanuit de hulpeloosheid van de man, terwijl de vrouw direkt aan zelfmoord denkt: ‘Ik heb het qevreesd, al die tijd. Ik wist dat het gebeuren zou, vroeg of laat - en nu almeteens naar aanleiding van het kind dat niet zijn kind was’ (p. 174).

Men kan hier goed zien welke effekten een dergelijke romanbouw oplevert. We worden eerst met de mening van de man gekonfronteerd, een dertigtal bladzijden later volgt de interpretatie van het meisje en weer enkele

[p. 757]

tientallen bladzijden verderop interpreteert de vrouw de val als zelfmoord. De lezer moet nu aan de hand van de drie subjektieve waarnemingen een voor hem juiste kiezen. De opvatting van de vrouw kán juist zjin, maar het verhaal van de man maakt zelfmoord erg onwaarschijnlijk, zodat er terugwerkende korrektie optreedt. Door deze korrektie, die ook vooruit werkt, ontstaat een vrij hechte struktuur: de lezer betrekt alle gebeurtenissen op elkaar, en vergelijkt ze intensief. Dit gebeurt niet altijd langdurig en bewust; het kan razendsnel geschieden, zoals bijvoorbeeld wanneer het meisje de val zonder aankondiging begint te beschrijven: ze vertelt over haar veranderde houding tegenover de vrouw, over het aardappelschillen: ‘Naakt laat ik hen in de emmer vallen en het water spat op, hoger dan nodig is want ik werp ze neer met een plons - gelijk kleine naakte kinderen die men in het water gooit. En dan brengt men hem almeteens naar huis en ligt hij daar’ (p. 147). Dit subtiele zinnetje heeft een sterke uitwerking in de leesakt. De lezer grijpt in gedachten terug naar wat de man verteld heeft.

Hannemieke Postma-Nelemans maakt onderscheid tussen twee soorten korrektie, aanvullende en interpretatie-korrektie. Onder aanvullende verstaat zij die korrektiemomenten waarin de lezer alsmaar meer informatie krijgt. Bijvoorbeeld bij de gebeurtenis rond de waslijn. De man meent dat zijn vrouw tegen de waslijn liep, door de vaart achterover sloeg en bewusteloos bleef liggen. Het meisje spreekt het vermoeden uit dat de gebeurtenis iets te maken heeft met de zwager van de vrouw die de vrouw wil neuken. De vrouw vertelt dat zij inderdaad helemaal ontdaan vanuit de tuin aan komt rennen nadat haar zwager met haar gekopuleerd heeft. De lezer krijgt aanvullende informatie, komt steeds meer te weten. Een voorbeeld van interpretatie-korrektie is bovenstaande beschrijving van de val in de vrieskelders. De lezer komt in wezenweinig méér te weten: de verschillende zienswijzen, interpretaties korrigeren elkaar alleen.

Ik zal nu verder niet ingaan op allerlei facetten die de schrijfster onderzoekt; sommige zijn louter van akademische aard, zoals de vraag hoe deze drie teksten terecht komen in één boek. Mevrouw Postma onderzoekt allerlei mogelijkheden, b.v. als zou de man de ‘uitgever’ zijn, maar tenslotte komt ze tot weinig opzienbarende konklusie dat een zekere Louis Paul Boon de verantwoordelijke is.

Veel interessanter zijn de opmerkingen en uitspraken waar de tematiek aan de orde komt. Dat gebeurt op twee plaatsen, eerst in het hoofdstuk over de eenheid van een roman in het algemeen, later bij de evaluatie, de waardering van Menuet.

Met het hoofdstuk over Eenheid ben ik niet zo gelukkig. De algemene stelling dat ‘leidmotieven en symbolen, die in het hele werk voorkomen... een constituent van de eenheid van het geheel’ zijn, is juist, maar bij een roman parallelperspektief wordt de eenheid al sterk beklemtoond doordat de drie verhalen over hetzelfde gebeuren gaan. Mevrouw Postma onderscheidt enkele leidmotieven en symbolen die mij van ondergeschikt belang lijken en zeker niet eenheidbevorderend werken. Wat mij juist wél eenheidskonstituerend lijkt, is de tematiek die door het hele boek heen werkzaam is, namelijk de eenzaamheid van de drie mensen, maar dat thema wordt daar niet genoemd! Overigens is de schrijfster niet erg konsekwent in dit hoofdstuk omdat ze de in Menuet boven de verhalen afgedrukte kranteberichten als eenheidbevorderend element beschouwt, terwijl ze eerder geschreven had, dat die knipsels geen deel van het onderzoek uit zouden maken.

In het hoofdstuk over Evaluatie spreekt zij wel over het centrale thema, dat de vrouw aan het eind van Menuet uitspreekt: ‘Elk van ons is een eiland, omsloten door verraderlijk water...’ Bij de funktionaliteit van de romanpersonen binnen de hele roman was ze al even op het spoor van een diepere, thematisch gerichte interpretatie. Ze schreef daar (p. 120): ‘De figuren zijn anoniem, ze kunnen iedereen zijn. ledere man, iedere vrouw, ieder dienstmeisje. En dat is hun functie in “Menuet”: ze zijn anoniem, omdat ze staan voor élke driehoeksverhouding, elk vastgelopen leven, elke eenzame mens in zijn vijandige omgeving’. Ook daar legt ze verband met de kranteknipsels: ‘Ook in de kranteberichten staan geen namen... ze trekken de anonieme figuren uit de driehoek naar buiten in de wereld, maken... hen tot een extra, klein krantebericht’ (p. 120).

In de uiteindelijke evaluatie doet mevrouw Postma een belangrijke stap, ze brengt namelijk de struktuur, de bouw in verband met de thematiek, en hoewel dat niet het doel van haar onderzoek schijnt te zijn, vind ik dat een van de belangrijkste resultaten. Ze zegt dat het ‘thema zijn bevestiging in de struktuur in drieën vindt’, ‘uiterlijk staan ze (de figuren) los van elkaar, innerlijk konstrasteren ze met elkaar’. ‘de tragische eenzaamheid van de figuren... vindt wel degelijk

[p. 758]

zijn vorm in het parallelperspectief’ (p. 175). En dat is een uitermate belangwekkend resultaat. Boon is er in geslaagd datgene wat hij te zeggen had, te gieten in een vorm die zijn boodschap ondersteunde, sterker tot uitdrukking liet komen. Struktuur en thema vormen samen, in volkomen harmonie, de geëngageerde wereld van de roman Menuet.

Ondanks de zéér kritische geluiden die hier en daar in de literatuurwetenschap (o.a. van Verdaasdonk) tegen de huidige metoden ingebracht worden, laat mevrouw Postma-Nelemans zien dat met behulp van het zich inleven in én het nauwkeurig lezen van de tekst goede resultaten bereikt kunnen worden.

De persoon van de onderzoeker blijft altijd een subjektieve faktor (gelukkig), maar dit neemt niet weg dat in deze studie over Menuet uitspraken gedaan worden die gegrond, systematisch en intersubjektief (aan anderen overdraagbaar en voor anderen geldend) zijn - al is het laatste woord over Menuet nog niet gezegd. Maar daar is het literatuur voor.

Ruud Kraayeveld

Hannemieke Postma-Nelemans, Het perspectief in ‘Menuet’, Groningen, 1974, 214 pag. f 19,50