Ons Erfdeel. Jaargang 18

F.C. Terborgh: Tussen droom en herinnering.

‘... niettemin valt het te betreuren, dat aan iets zo buitengewoons als dit verhaal geen aandacht ten deel viel, gelijk ik uit Stroman moet afleiden. Het lijkt mij vrijwel een unicum in ons proza.’ Dit schrijft F. Bordewijk in het Utrechts Nieuwsblad van 29 maart 1952. Hij heeft het dan over Terborghs ‘Het gezicht van Peñafiel’, dat al in 1947 verschenen was, maar dat hij eerst door Ben Stromans overzicht van de Nederlandse roman 1940-1950 had leren kennen. In feite was de novelle trouwens nóg ouder, want al in 1945 was hij gepubliceerd als bijzonder nummer van het te Curaçao verschijnende literaire tijdschrift De Stoep.

Zo'n verlate, maar dan als een komplete verrassing werkende kennismaking is typerend voor de algemene reaktie op Terborghs schrijverschap. Eigenlijk is het alleen Greshoff geweest, die deze auteur vanaf het begin naar waarde heeft weten te schatten en ook telkens weer op zijn belangrijkheid heeft gewezen. Naarmate er meer werk van hem verscheen, gaven ook andere recensenten blijk van hun bewondering, maar tot een doorbraak naar de belangstelling van het grote lezerspubliek is het tot dusver niet gekomen. Noch de bekroning van Terborghs werk met de Tollensprijs in 1969, noch zijn medewerking aan het literaire tijdschrift Raster of de uitgave van zijn verzamelbundel ‘Verhalen’ in 1971, heeft deze doorbraak kunnen bewerken. Des te opmerkelijker is het, dat nu toch een aanvang is gemaakt met de publikatie van Terborghs Verzameld Werk, waarvan deel 1, Verhalen, zojuist is verschenen. Het gaat hierbij om een herdruk van de al eerder genoemde bundel ‘Verhalen’ uit 1971, waaraan echter het verhaal ‘Paulina’ (1969) ontbreekt. Blijkens een desbetreffende aankondiging zal ook het tweede deel van het Verzameld Werk verhalen bevatten, zodat in elk geval nog een volgend deel nodig zal zijn voor de gedichten en voor bijv. de wat omvangrijkere, meesterlijke novelle ‘De Turkenoorlog’ uit 1964.

Wie is F.C. Terborgh en waarom kende en kent men hem en zijn werk nog zo slecht? Over zijn partikuliere leven is weinig bekend, dat wordt hier niet voor het eerst opgemerkt! F.C. Terborgh is het pseudoniem van Dr. Reijnier Flaes, die op 14 januari 1902 in Den Helder werd geboren. In Den Haag deed hij eindeksamen gymnasium en in Utrecht studeerde hij rechten. Hij promoveerde in 1929 op het proefschrift ‘Das Problem der Territorialkonflikte’, trad vervolgens in diplomatieke dienst en verbleef sindsdien vrijwel permanent in het buitenland. Enkele bekende standplaatsen zijn Bern, Madrid, Lissabon, Peking, Londen, Oslo, Buenos Aires, Mexico. Na zijn pensionering bleef hij in Portugal wonen. Dat is alles. Terborgh heeft overigens altijd opzettelijk zijn privébestaan van zijn schrijversbestaan gescheiden gehouden. In een van de bekende jaarboekjes van uitgeverij Querido, nota bene gewijd aan biografische gegevens over de auteurs uit het fonds, gaf hij als zijn mening te kennen ‘dat biografische gegevens over de auteur voor de lezer van weinig waarde zijn’.

Terborgh debuteerde omstreeks 1930 met publikaties in verschillende periodieken (vooral Helikon, Forum en Groot-Nederland); vóór 1940 is er niets van hem in boekvorm verschenen. Zijn medewerking aan Forum, dat verspreid over de vier jaargangen vijf verhalen en enkele gedichten van hem opnam, lijkt uit die tijd wel het belangrijkste. Maar dat betekent op zich nog helemaal niet dat Terborgh ook bij de mannen van Forum een geziene figuur was. Rechtstreeks kontakt met Du Perron of Ter Braak is er bijv. nooit geweest (het kontakt met Terborgh werd door redaktiesekretaris Bouws onderhouden) en in hun korrespondentie wordt Terborghs werk nergens rechtstreeks genoemd. Als zij er melding van maken, dan is dat zijdelings en in verband met het werk van anderen, dat zij dan boven dat van Terborgh stellen. Ze hebben blijkbaar te weinig van zijn werk gekend om er serieus aandacht aan te besteden.

In dezelfde tijd floreerde echter Terborghs vriendschap met Slau-

[p. 754]

erhoff, een vriendschap die voor Terborgh én voor zijn werk van grote betekenis moet zijn geweest. Ik wil hiermee niet opnieuw gezegd hebben dat Slauerhoff, óók dichter en prozaschrijver, óók als een soort eeuwige balling buitenslands verkerend, Terborgh in zijn werk beinvloed heeft. Dat zal tot op zekere hoogte allicht het geval zijn geweest en waarschijnlijk wederzijds, had Slauerhoff niet een te vroegtijdige dood gevonden. Maar belangrijk en stimulerend moet een verwantschap wel zijn, die zich onder meer uit in gevoeligheid voor een zelfde problematiek, voorliefde voor dezelfde soort van onderwerpen en in de overheersende rol die het landschap in het werk van beide auteurs speelt. Bovendien waren zij verwant in het zwervende bestaan dat zij leidden en waardoor hun ontmoetingen vooral in den vreemde hebben plaatsgevonden. Op verscheidene plaatsen in Terborghs werk treedt Slauerhoff op, nooit uitdrukkelijk bij zijn naam genoemd, maar herkenbaar voor wie erop letten wil. Het duidelijkste voorbeeld hiervan lijkt me het verhaal ‘Het laatste Afscheid’ (p. 52-59 van de nieuwe uitgave), waarin Slauerhoff op een koude novemberochtend (6 of 7 november 1934, naar uit andere gegevens kan worden afgeleid) uit Madrid en daarmee voorgoed uit Terborghs leven verdwijnt. In 1949 publiceerde Terborgh zijn simpatieke boek ‘Slauerhoff, herinneringen en brieven’, van welk boek enige tijd geleden een herdruk verschenen is.

In 1940 verschenen Terborghs eerste boeken, de verhalenbundel ‘De condottiere’ (opgenomen in Verzameld Werk I) en ‘Le petit château’, een bundeltje met wat we misschien het best prozagedichten kunnen noemen. Dat déze werken geen breed lezerspubliek vonden altans niet als eerste druk, zal niemand verwonderen: ze werden uitgegeven door de Paters Lazaristen te Peking (!) in een oplage van niet meer dan honderd eksemplaren. Pas in 1960 verscheen van beide bundels een tweede druk, onder de titel ‘De condottiere en andere verhalen gevolgd door Le petit château’.

Greshoff was in het bezit van de beide bundeltjes uit 1940 en was er geestdriftig over. Toen hem dan ook in de oorlogsjaren het handschrift van de novelle ‘Het gezicht van Peñafiel’ werd toegezonden, was hij onmiddellijk geïntersseerd. ‘Zelden heb ik mij op enig geschrift met zulk een welhaast dierlijke honger geworpen en zelden er ook zoveel, neen een zo diepe, mijn gehele wezen doorwarmende vreugde aan beleefd’, schrijft hij later in zijn ‘Boek der vriendschap’ (1950).

In 1954 verscheen Terborghs tweede verhalenbundel, ‘De meester van de Laertes’, bestaande uit een viertal verhalen, waarvan alleen het titelverhaal -in V W. I is opgenomen. Daarna publiceerde hij drie afzonderlijke, grote novellen, nl. ‘Sierra Solana’, in 1963, De Turkenoorlog’ in 1964 en ‘Odysseus' laatste tocht’ in 1970. De eerste van deze drie novellen is opgenomen in V.W. I, de andere niet. Behalve dit proza kwamen intussen ook twee gedichtenbundels van hem uit, ‘Padroëns’ in 1958 te Buenos Aires, maar ‘Abyla’ (1969) een gewijzigde uitgave van ‘Padroens’, weer in Nederland.

Werkelijk beperkt van omvang mag men Terborghs oeuvre (er verschenen ook nog een aantal tot dusver niet gebundelde verhalen in Raster) nu niet meer noemen en gaandeweg heeft een groep van ‘ingewijden’ zijn werk ook wel ontdekt. Recensies van zijn boeken blijken overwegend gunstig, voor het merendeel zelfs lovend te zijn. In 1963 werd gesteld dat ‘een nieuw boek van F.C. Terborgh een gebeurtenis van betekenis in het land der letteren (behoorde) te zijn’. De opmerking was weer van Greshoff, maar de gedachte was nu algemeen geworden. Uitvoerige aandacht kreeg het werk van Terborgh bij gelegenheid van het verschijnen van zijn bundel ‘Verhalen’ in 1971. In Raster wees H.C. ten Berge op konstanten in het werk van Terborgh, terwijl ondergetekende in Maatstaf wees op de reïnkarnatiegedachte die in allerlei vormen in dat werk te vinden is. Herhaaldelijk wordt er sinds de zestiger jaren op het onterechte van Terborghs onbekendheid bij het grote lezerspubliek gewezen, al klinkt in deze uitingen vaak de berusting door, dat Terborgh wel nooit een veelgelezen auteur zal worden. En welke schrijver bij wie het zo duidelijk niet in de eerste plaats om het verhaaltje gaat, deelt dat lot eigenlijk niet?

Wat Terborghs werk interessant maakt en er tevens zijn specifieke karakter aan verleent, is de opvatting van het menselijk bestaan als een tocht door het leven, uitlopend op een onontkoombaar einde; in zijn verhalen wordt die tocht geïntensiveerd weergegeven, als een werkelijke zwerftocht. Dit is de grondgedachte, waarop alle aspekten van zijn werk zijn terug te brengen. Zelfs de dominerende rol van 't landschap waar Terborgh zijn personages in plaatst en van de daarin steeds wisselende klimatologische omstandigheden, kan in dit verband funktioneel zijn als een weerspiegeling van de vele uiterlijke omstandigheden die een leven wel niet bepalen maar er toch

[p. 755]

hun invloed op laten gelden. De opvatting van het leven als een tocht impliceert dat er een doel moet zijn, waarnaar men op weg is. Aangezien het definitieve einddoel, de dood, al vaststaat, kan elk ander doel dat men zich stelt, slechts een tijdelijk doel zijn en is van het bereiken ervan geen blijvend geluk te verwachten. We zien dan ook dat in Terborghs verhalen aan het doel op zichzelf weinig waarde wordt toegekend. De mijningenieur uit ‘Sierre Solana’ en Susa uit het verhaal ‘El gran cañon’ nemen bijv. beiden deel aan een ekspeditie die op zoek is naar goud, zonder dat zij voor dat goud ook maar de geringste werkelijke belangstelling koesteren. De hoofdpersonen uit Terborghs belangrijkste novellen, ‘Het gezicht van Peñafiel’ en ‘De Turkenoorlog’, trekken er zelfs op uit zonder een vastomlijnd doel voor ogen. En voor Odysseus, die aan het begin van ‘Odysseus' laatste tocht’ van zijn omzwervingen is teruggekeerd, is het bereiken van zijn doel zo teleurstellend geweest, dat hij een nieuwe tocht gaat ondernemen. Voor deze kunstmatige verlenging van Odysseus' literaire leven heeft Terborgh een handig gebruik gemaakt van de voorspelling die Teiresias in de onderwereld aan Odysseus gedaan heeft, nl. dat hij opnieuw een reis zal moeten ondernemen als hij zijn huis van de vrijers gezuiverd zal hebben. Deze laatste tocht wordt voor Odysseus echter ‘een reis naar zijn binnenste, naar de ontdekking van zichzelf’ en dat is precies de zin van alle door Terborgh beschreven zwerftochten. Het aardse geluk is voor zijn personages niet of nauwelijks te bereiken; wat zij aan werkelijk geluk vinden, ligt altijd in henzelf besloten Het bestaat dan in het zien van een verband, een verzoenende samenhang in de loop der gebeurtenissen of soms simpelweg in een moment van bewust en intens geleefd te hebben en gelukkig te zijn geweest om het bestaan zelf.

In ‘De Turkenoorlog’ wordt de gedachte uitgesproken, dat bezinning de diepste voldoening is, die het leven kan schenken. Dit laatste verleent aan de tocht door het leven een aspekt van rust, naast het vanzelfsprekende aspekt van de beweging. De samenhang tussen beide aspekten vormt als het ware het schema waarnaar de belangrijkste verhalen van Terborgh geschreven zijn. Droom en herinnering zijn de sleutelwoorden in deze samenhang.

Met bezinning bedoelt Terborgh het verwerken van de in het leven opgedane ervaringen, waardoor men een gevoel van rust en verzoening met het bestaan kan vinden. De mens loopt het gevaar, niet tot dit punt van bezinning te komen, door de haast waarmee hij zich naar zijn einde voortspoedt. Vooral in het verhaal ‘Een brief’ zijn de aanduidingen hiervan te vinden. In ‘Diaspora’ kan de hoofdpersoon nog juist voor zijn dood de fout herstellen, zich van de herinnering aan zijn jeugd en daarmee van een belangrijke ervaringswereld te hebben afgesloten. ‘Is herinnering de essentie van ons waarachtig bestaan?’, vraagt de condottiere zich in het gelijknamige verhaal af.

Anderzijds is er de angst voor stilstand en verstarring, het plotselinge besef van in te moeten halen wat verzuimd is, een besef dat vooral in ‘Het gezicht van Peñafiel’ zo duidelijk is. Het is deze onrust, nodig om de mens in bewegnig te zetten en zo zijn eigen ervaringen te laten opdoen, die het zwerven zelf tot doel maakt. De aanleiding ertoe is vaak een droom of, daaraan verwant, een vizioen. Dit zijn de krachten die Terborghs personages blijven voortstuwen, totdat zij hun keerpunt hebben bereikt, het punt waarop de droom plaats maakt voor de herinnering, waarop de blik van de toekomst wordt afgewend naar het verleden en de konklusies uit het doorleefde bestaan moeten worden getrokken.

Henk Buurman

Verzameld werk, deel 1, door F C Terborgh. Uitgegeven door De Bezige Bij, Amsterdam, 1975, 286 blz.