Ons Erfdeel. Jaargang 18

Lokien-opus.

Reeds vijf delen zijn verschenen in het Lokien-opus van Sybren Polet, met name Breekwater (1961), Verboden tijd (1964), Mannekino (1968), De sirkelbewoners (1970) en De geboorte van een geest (1974). Zoals de auteur zelf in een nawoord duidelijk maakt, moet De geboorte van een geest tematisch aan De sirkelbewoners vooraf gedacht worden: het laatstverschenen deel schetst de voorgeschiedenis van het voorlaatste boek. Tussen Mannekino en De sirkelbewoners

Sybren Polet.

is een hiaat, die door De geboorte van een geest opgevuld wordt, zoals straks blijken zal. Overigens ging op dezelfde wijze Verboden tijd tematisch aan Breekwater vooraf. In alle delen van Polets opus treedt de figuur Lokien op. Hij is echter geen hoofdpersonage of iets dgl. Hij heeft geen vastgesteld karakter, ondergaat voortdurend mutaties en metamorfoses. Hij is een onvaste rollenspeler, die alle kanten uit kan. Polet zegt daarover aan Lidy van Marissing: ‘Ik vereenzelvig me eerder met thema's en motieven en situaties in die boeken dan met een bepaalde figuur’. Een werkstuk, een partituur, als thematische ontwikkeling van vooropgestelde motieven: we bevinden ons duidelijk op het domein van het opus, van het totaalproza, waartoe ook auteurs behoren als Willy Roggeman, Claude van de

[p. 746]

Berge, Daniël Robberechts, Jacques Hamelink, Ivo Michiels, Mark Insingel e.a. In een andere nabeschouwing noemt Sybren Polet zijn proza ook ‘onzuiver’. Hij zweert niet bij enig stilistisch principe. We verbazen er ons niet over als hij het rechtlijnige verhaal, de strakke karakterontwikkeling, de eenheid van gezichtspunt en zelfs de ononderbroken bewustzijnsstroom afwijst. Maar we kijken toch even op als hij ook de ‘zuivere taalstructuur’ - wat hij ‘absoluut proza’ noemt - niet in zijn banier draagt. Sybren Polet wil het vormeksperiment duidelijk tot het uiterste, ik schreef haast tot de droesem, doorvoeren. Hij opteert voor het onzuivere in het proza, een principe dat hij welhaast zuiver toepast. Zijn enig dogma is het ondogmatische. De ondertitel van De geboorte van een geest is dan ook Een kadercollage, waarin alle mogelijke mengtechnieken toegepast worden. Polet schrijft daarover: ‘Alleen bij een dergelijk onzuiver genre is het mogelijk dat - met handhaving of zelfs versterking van de tematiese doorwerking, die veel fundamenteler is dan de meeste andere eenheidsscheppende faktoren - zulke uiteenlopende elementen in één werk worden ondergebracht als epiek en statistiek, lyriek en journalistiek, dramatiek en essayistiek, anekdotiek en didaktiek, dat het “realistiese” een plaats vindt naast het fantastiese, het evokatieve en expressionistiese naast het deskriptieve en konstaterende, het politieke en historiese naast het spekulatieve en futuristiese, enzovoort’. Deze visie wordt overduidelijk geïllustreerd door De geboorte van een geest, waarin drie projekten naast en door elkaar lopen: het Lokienprojekt, het Kilo-projekt en het Amsterdamprojekt. Zoals gezegd, De sirkelbewoners maakt een grote sprong in het Lokien-opus: we vinden er Lokien terug als leraar geschiedenis en politiek aktivist (terwijl hij in Mannekino nog een gefrustreerd copywriter was) en we ontmoeten er Lokiens ‘dubbel’, de primitief Kilo, een ‘holbewoner’ zonder voorgeschiedenis. De geboorte van een geest vult nu de voorgeschiedenis in van Kilo en verklaart de sprongvariatie van Lokien. In dit boek is Lokien public relationsman van Amsterdam. Zijn belangrijkste taak bestaat erin een tentoonstelling over de geschiedenis van de stad voor te bereiden. Vergeten we hierbij niet dat in 1975 Amsterdam inderdaad zijn 700-jarig bestaan viert. Lokien raadpleegt dokumenten uit de historie van de stad, legt relaties met het nu-moment en droomt zich soms zelfs een lieflijke toekomst. We maken het mee hoe Lokiens historische bewustwording gepaard gaat met een politieke bewustwording: al te veel sociale wantoestanden springen in de geraadpleegde dokumenten in het oog, al te veel wreedheden geven hem een klap in het gezicht. Wat Kilo betreft, die wordt pas op het einde van het boek (in het zevende deel) geboren. Kilo's geboorte is de geboorte van een geest, hoewel bij Lokien ook een geest geboren wordt, met name zijn historisch-politiek bewustzijn. We zouden zelfs kunnen stellen dat Kilo de vleeswording is van Lokiens historische geest, die zo werkzaam wordt, dat hij zijn lichaam verlaat en een apart bestaan gaat vertolken. Aanvankelijk is Kilo nog een ‘psychoon’ dat is de naam van Kilo's embryonaire geest. Uiteindelijk is Kilo, die als bewegend bewustzijn futuristisch verwijst naar een hoog ontwikkelde beschaving, Lokiens wensdroom-ik en toekomstprojektie. Lokien, die zo vreselijk gekontamineerd is door de onmenselijkheid en de primitiviteit van de geraadpleegde dokumenten over Amsterdam, gaat zijn droom over een ludisch alternatieve toekomststad zo koncentreren, dat die droom gestalte krijgt in Kilo, de geboorte van een geest. Hierbij moet het niet verbazen dat, behalve Lokien en Kilo, de stad Amsterdam zelf de derde konstante is in dit boek. De dokumenten zijn ook in het boek opgenomen, vaak in de oorspronkelijke spelling (zoals in Raes' Het smaràn, 1973). Het zijn meestal onthutsende dokumenten geworden, die je niet in de geschiedenisboekjes vindt omdat ze te aangrijpend, te autentiek, te ellendig zijn. De verzamelaar van het dossier heeft vooral aandacht gehad voor de ontwrichte mens, de vertrapte, de underdog. Een heel snoer teksten wordt geregen rondom de slavenhandel, waarop Amsterdams ‘Gouden Eeuw’ was gebaseerd. Zo gaat het historische inzicht met het politieke besef gepaard De wijze waarop Amsterdam als stad een hoofdrol speelt en een aparte tematische ontwikkeling vormt in zijn voorbije huidige en toekomstige geledingen, plaatst De geboorte van een geest in de nabijheid van het geografische opus, waarvan we ook voorbeelden vinden bij Daniël Robberechts in Aankomen in Avignon (1970) en het pasverschenen Praag schrijven (1975). Het engagement wordt hier via taalstrukturen in kaart gebracht.

De oorspronkelijke opzet van Sybren Polet bestond erin De geboorte van een geest in zijn drie tematische geledingen te ontwikkelen in zes grote blokken, zijnde de zes scheppingsdagen, waarna het zevende deel een wit blad zou te zien geven: de ge-

[p. 747]

boorte van Kilo in De sirkelbewoners. Daar is hij - volgens eigen zeggen - niet in geslaagd. Het zijn zeven volwaardige delen geworden, waarin de ritmische afwisseling der drie tema's wel voldoende variatie en kontrasten parallelwerking vertoont, om er aandacht aan te schenken. Eén zaak valt dadelijk op: de relaties moet de lezer zelf leggen, hij moet de leegte van Lokien, Kilo en Amsterdam zelf invullen. Het motto van het boek luidt dan ook: ‘Die het spel niet en kan / die en speel het niet’. De auteur dwingt de lezer tot een uiterst aktieve participatie aan het werkstuk, doordat hij zelf de relaties tussen de drie tema's niet of slechts zeer verborgen aanduidt. Het is niet zo dat de Amsterdamse dokumenten struktureel ingepast zitten in de Lokien-gedeeltes of dat de evolutie van het psychoon tot Kilo zou gesitueerd worden in Lokiens brein. Neen, het is de auteur zelf die auktorieel de drie tema's ontwikkelt, de stukken rangschikt, de kaarten schudt. Wat nu de evolutielijn betreft: als we de historische Amsterdam-dokumenten (+ toekomstprojekties) door I aanduiden, de Lokien-passages door II en de psychoonevolutie door III, krijgen we de volgende variatie en progressie.

Deel 1: 9× I, 8× II en 4× III;

Deel 2: 10× I, 3× II en 3× III;

Deel 3: 7× I, 7× II en 3× III;

Deel 4: geheel II/I (+ 4× I apart);

Deel 5: geheel II/I (+ 12× I apart);

Deel 6: 13× I, 2× II en 1× III;

Deel 7: 4× II/III en 4× III apart.

Kijkende naar dit schema zie je de dubbele evolutie, het dubbele zelfverlies van Lokien. In de eerste drie delen worden de drie tema's parallel aangeslagen en apart ontwikkeld. De lezer heeft er nog het raden naar op welke wijze de drie tema's naar elkaar zullen groeien en in elkaar zullen vloeien. Die parallellie wordt geheel doorbroken in delen 4 en 5, die overigens het midden van het boek uitmaken. Daar maken we het mee hoe de Lokien-passages in het teken staan van het opzoeken van historische Amsterdam-dokumenten. Lokien bestaat niet langer als het individu Lokien, maar wordt meer en meer opgenomen in een historisch-politiek bewustzijn, dat zich aanvankelijk nog binnen in hem bevindt maar zich later als een zelfstandige geest buiten zijn bewustzijn zal ontwikkelen, gehoorzamend aan een eigen wetmatigheid. In de laatste twee delen ten slotte grijpt een tweede zelfverlies of mutatie plaats. Het psychoon, dat in zijn geestelijke bewegingsvrijheid en mutatiekapaciteit een vrije en hoog ontwikkelde toekomst vertegenwoordigt, treedt eerst als gastbewustzijn van Lokien op, waardoor Lokien zijn eigen identiteit dreigt te verliezen, maar wordt uiteindelijk zelfs geboren als een aparte geestelijke entiteit, een vingerwijzing voor de toekomst. Syntetisch bekeken komt het hierop neer: nadat Lokien zichzelf verloor in de pijnlijkste en bestiaalste dokumenten uit het menselijke verleden, wordt hij later ‘bezocht’ door een ludisch en kreatief bewustzijn, dat naar een geestelijk bevrijde toekomst verwijst. Tussen verleden en toekomst vormt Lokien dan ook een onmisbare schakel. Hij maakt de mutatie mogelijk tussen Amsterdams historisch verleden en Kilo's futuristische hoop, die mede de hoop is van Sybren Polet.

Door schitterende stijlbeheersing weet Sybren Polet de drie aanvankelijk los van elkaar staande tema's te eksposeren. Hij hanteert met evenveel meesterschap de introspektieve stijl van de Lokienbekentenissen en de keiharde aanpak van de Amsterdamdokumenten als de meta-taal waarmee hij de geboorte van een geest oproept. Een hele literatuurgeschiedenis van onze tijd zit in dit boek, dit totaalproza, samengekoekt. Als uiteindelijk de drie tema's samenvloeien, hoor je de muziek van een boek, dat niet alleen een ‘gouden eeuw’ ontmaskert, maar ook een toekomstvisie ontplooit, die de hoop inhoudt op een nieuwe ordening van onze ontwrichte konstellatie.

Kilo is de profeet van een nieuwe tijd, zoals Ranko in Hamelinks Ranonkel (1969). Hoewel de drie projekten ogenschijnlijk apart ontwikkeld worden, zijn er voor de aandachtige lezer toch snel verbanden duidelijk. In een gesprek zegt Lokien: ‘Maar ik kan me voorstellen dat er zo'n historiese geest is, stel je het even voor, letterlijk, een aantal van die geesten, je zou ze ook psychonen kunnen noemen, psychiese deeltjes, neutraal geladen, die zich chronologies of zelfs a-chronologies door de tijd bewegen’. Het is overigens in Lokien dat er zich een vrije en ludische geest ontwikkelt, die tot uiting komt in de toekomstverbeeldingen die in de Amsterdamse dokumenten binnensluipen, speciaal in het korte en centrale deel 4. Door een uiterste beheersing van het bewustzijn worden allerlei ludische relaties tussen mensen mogelijk, zoals in Hugo Raes' Reizigers in de antitijd (1970). Zo kunnen diepgaande kontakten gelegd worden door het openen van het ‘bewustzijnsschild’ en kunnen seksuele relaties uitmuntend worden uitgebouwd door lichamelijke mutaties die volkomen door het bewustzijn bevolen worden. De mensen kunnen samen ook ‘scheppingssessies’ houden, waarbij ze ideeën en zelfs figuren kunnen afzonderen uit hun brein en die

[p. 748]

visualiseren. Dat loopt merkwaardig parallel met de geboorte van Kilo, die van honds viervoeter over een gastbewustzijn (van Lokien) evolueert tot een vrije kreatie, die ten slotte geïnkorporeerd wordt. De wijze waarop het psychoon van bewustzijn verandert en ook ten hemel stijgt, ja zelfs muziek kan worden, is goddelijk. Zo droomt de mens zich een thuisland.

Hugo Bousset

Sybren Polet, De geboorte van een geest, De Bezige Bij, Amsterdam, 1974, 335 blz., f 19,50.