Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 743]

kulturele kroniek

[p. 744]

literatuur

Alchemie in taal.

Op de achterflap staat een korte verantwoording van deze dichtbundel van Ben Bos: ‘de bevrijding uit de oorlog. Dertig jaar liggen opgeslagen tussen de gedichten die pijn veranderen tot inzicht, dood tot leven (...) niets gaat verloren, alles verandert.’ Lopen op gras is verdeeld in drieën, met aparte deeltitels: de sluis, de zon en het wiel.

Sinds de jaren vijftig zijn we het innerlijk bewustzijn weer verhevigd en massaal aan het eksploreren. Je steeds bewuster worden van bestaan (bestaan dan ervaren als het pure zijn, ongehinderd door toevalligheden als geboorte en dood), is voorzover we nu weten, het verstgaande avontuur voor mensen. Iedereen kan er potentieel aan beginnen, steeds meer gaan er via een of andere weg toe over, sommigen krijgen er de vrede van de innerlijke stilte door, anderen bekopen het met een soms niet af te schudden eksistentiële angst. Ben Bos hoort niet tot de vredige OM-Shanthi-zingers, maar juist tot de laatstgenoemde kategorie voor wie het bewuste zijn de al te bewuste pijn en angst inhoudt. In de drie delen van zijn bundel toont hij de drie fases van bewustwording van pijn naar inzicht.

Zijn tocht begint met de regels: ‘de sluiswachter / laat het schip buitengaats’ en even verder: ‘de verwarring / wakker te worden / onder de levenden’. De sluiswachter is Charons tegenhanger, hij laat die dat zoekt, tot het leven toe, hij opent de toegang naar de vrije wateren van het levende bewustzijn. Wakker worden onder de levenden is in eerste instantie chaotisch, maar geeft al heel gauw in de bundel aanleiding tot de diepste basisangsten. Niet het flitsend besef ‘ik ben’ op zich is ondraaglijk, maar de dualiteit tussen enerzijds dat vrije besef en anderzijds de beperkingen van de vorm-waarin. Er is disharmonie tussen buiten(vorm)-kant en binnen(bewustzijns)kant van het leven. Buiten wachten oude pijnen, herinneringen en angsten op het moment dat ze verwerkt en geïnternaliseerd zouden kunnen worden: ‘de zwachtel / geopend / oud bloed’. Binnen is het bewustzijn alleen nog maar voelbaar aanwezig, maar verder nog vormeloos en niet zichtbaar: ‘land zonder zon’. De verlichting (in alle opzichten) moet nog komen.

Integratie van de twee zijdes is vooralsnog onmogelijk. Daarbij is de vormkant het ondraaglijkste: ‘vreemd gaat hij / zijn huid binnen’. Vreemdheid wekt pijn, wekt doodsverlangen: ‘Laat mij gaan / vrij uit de huid’. Bewustwording (misschien is het juister - maar wel lelijker - om te spreken over bewusterwording) is doorleven en afleggen van ervaringen en waardes, oud moet worden verwerkt en afgestoten voor nieuw, dat houdt dood en geboorte tegelijk in. De sluis is het geboortekanaal via doodgaan. Daarom kan Bos op dezelfde bladzijde schrijven: ‘verdeel / mijn adem / laat mij gaan / vrij uit de huid’ en ‘ik zweet / mijn geboorte’.

In de sluis bestond er geen ‘jij’. Er was alleen een ik en zijn ervaringen. In de tweede afdeling, de zon, is er wel een jij. Een vrouw, geliefde met dubbele funktie: in haar lichamelijkheid verzoent ze hem met de vormzijde van het leven, in haar lichtzijn brengt ze hem naar binnen troost, verlichting, inzicht. Ze bemiddelt tussen zijn binnen- en buitenkant, tussen stof en geest, verzoent die twee door haar wezen en is op deze manier voor hem anima, ziel. Zij bezielt hem feitelijk: ‘vrijwel niets zet me aan tot leven / verborgen de bronnen van licht / alleen jouw lopen beweegt me’ (beginregels van de zon). Trefwoorden aan haar zijn ‘zon’, ‘licht’, ‘verlossing’ en ‘kom maar’. Ze is zijn mogelijkheid om de zon te zien (‘je raakt mij aan / open gesloten het goud van de zon’), zich met huid, pijn en angst te verzoenen (‘je waakt bij de hond onder mijn huid’), zijn verband met andere levende wezens (‘zie om je heen hoor de vogels’) en daarmee doorbreking van zijn isolement, en zijn aanzet om naar de diepten van het ontdekte bewustzijn te durven kijken (‘jij bent zo diep dat ik bang ben / maar de diepte is licht liefste / de zon dient het leven’). Ze is zijn mytisch ‘wonderdier versierd met licht’, ze is de ziel waarvan de aard is onzelfzuchtigheid, liefde en licht: ‘de vrouw van het licht / zoals je loopt verademt de avond / kom ik de heupen langs tot de zon’.

In de derde afdeling, het wiel, ontbreekt de jij weer, net zoals in het eerste deel. In het eerste deel overheersten pijn, benauwdzijn, vragen om de dood. Hier overwegen genezing, verlossing en licht.

De dichter, definitief tot leven gewekt en be-zield, ziet zijn pijn omgekeerd in inzicht en licht: ‘het slijk op oude wonden / drooggeworden onder de zon / valt af van mijn lichaam’ en even terug, twee keer herhaald: ‘leed is de brug naar het licht’. Lopen op gras is geloof ik voor Ben Bos ongeveer ekwivalent met besef van leven, leven dat ondanks alles toch taai terugkomt: ‘de grassen / teder van groei naar het licht / ... / houdt

[p. 745]

wortels onder de aarde / verbreekt geduldig de grond / ... / vreet de steen’. Gras komt alleen - en heel veelvuldig - in deze derde afdeling voor (en één keer in de tweede, daar verbonden met het beeld van de animavrouw).

Licht en leven vinden en zich ermee vereenzelvigen, brengt drie gevolgen mee voor de dichter:

-	besef van eenheid met àl het levende, en daarmee verwerping van onze westerse kultuur die juist voor leven geen eerbied kent. Er is in deze afdeling een aangrijpend stuk vers over portugese soldaten die een zwangere vrouw haar baby uit het lijf scheuren, gebaseerd op een autentiek krantebericht. Er is een aanklacht tegen de gefragmenteerde ‘westerse mens dit weetbeest / een vreemde onbekend aan de zon / hij hakt handen af met zijn kennis’ en is ‘blind voor het licht’.
-	het besef van die kern van geladen stilte in de eigen kern die wij ‘geest’ noemen, het centrum van stilte en energie in de tornado, de as van het wiel. Die stilte staat synoniem met licht, zon, taal, geest, adem. Ze is het wezen van het leven zelf, en er is geen jij meer nodig om haar aan de dichter te openbaren, hij is het zelf geworden. Bos' tweede dichtbundel heette Het ijzeren wiel, en verbeeldde de pijnen aan oorlog, met name die in Vietnam. In deze derde afdeling van zijn derde bundel, het wiel, heeft hij de stille as ervan geraakt, waar het allemaal om draait.
-	het besef van de goddelijke alchemie van het zelf. Hoewel Bos niet kristelijk schrijft, zit deze derde afdeling vol kristussymboliek. Waar hij zichzelf op het laatst beschrijft als verloste én Verlosser (‘breken mijn beenderen’ en ‘bekers azijn’ en ‘vastslaan met spijkers’), moet dat worden gelezen in zijn besef door lijden aan het goddelijk zijn zelf, deel te hebben gekregen en aan alles wat wezenlijk is voor een zoon gods in de mystiek-okkulte zin van het woord. In het goddelijke vallen de dualiteiten samen. Voor wie ogen heeft om te zien en oren om te horen, worden tegenpolen één: ‘niets is alles’, ‘stilte is vanzelfsprekend’, lijden is licht, dood is leven, verlost zijn is zelf verlossen: ‘sla me vast aan de poort / de doorgang omhoog tot de zon / zelfs spijkers vol schaduw / mag je gebruiken tegen mijn huid / bekers azijn mogen lessen de dorst / zelfs wanneer ik zeg: houd op laat me met rust / kun je breken mijn beenderen / de redding het licht is nabij / heelt de dienstknecht zijn wonden’.

Het innerlijk dat eerst aardeduister was, is getransformeerd tot niets dan licht. Laatste regels van de bundel: ‘meer weet ik niet / het licht en de zon’.

Eindhoven, herfst 1975.

Hanneke van Buuren

Ben Bos, Lopen op gras, Den Haag, Bert Bakker, 1975