Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 592]

Marnix Gijsen: De kroeg van groot verdriet.

Marnix Gijsens nieuwste roman De kroeg van groot verdriet behoort tot zijn in de U.S.A. gesitueerde prozawerk en maakt het derde boek uit van een vierluik, waarvan Het paard Ugo (1968) het eerste deel vormt. Gijsen werkt momenteel aan het tweede deel dat onder de titel De loopgraven van Fifth Avenue zal verschijnen

Waar De kroeg van groot verdriet eindigt met de vlucht van het hoofdpersonage naar Moon Island, daar is het vierde deel Harmagedon (1965) dan ook gesitueerd. De verhalen uit De diaspora (1961), Mijn vriend de moordenaar (1958) en één verhaal uit De grote god Pan (1973) kunnen worden beschouwd als de zijluiken van deze tetralogie die een geromanceerde weergave is van Gijsens ervaringen van 1939 tot 1964, toen hij als Belgisch ambtenaar in de Verenigde Staten verbleef Waar Het paard Ugo zich afspeelt in de periode van 10 mei 1940 tot 7 december 1941 en Harmágedon gesitueerd is tijdens de Cuba-krisis in 1962, kan De kroeg van groot verdriet worden gesitueerd tijdens de vijftiger jaren, na het Koreaans konflikt, in volle koude oorlog, die tegen de achtergrond van het verhaal latent, maar dreigend meespeelt.

De scène waarop Gijsen zijn personages eksposeert is een kroeg, de Pink Poodle Bar, gelegen in een dure wijk van New York. Het eerste deel van de roman bestaat hoofdzakelijk in het ten tonele voeren van de stamgasten die de kroeg in de avondlijke uren bevolken, waarbij de ik-figuur evenwel in een bescheiden waarnemerspositie op de achtergrond blijft en hij, gezeten op een barkruk, onderwijl enkele kelkjes ledigend en de koppen van de New York Times doornemend, hun schrijnende lotgevallen aanhoort. Hetzelfde motief van de kroeg als ogenschijnlijk neutrale luisterpost sneed Gijsen overigens ook aan in de later geschreven, maar een jaar vroeger gepubliceerde verhalen ‘Waar, waar is Deborah?’ en ‘De Dageraad’ uit De grote god Pan.

Het twaalfkoppig groepje ‘eenzame drinkers’ dat de Pink Poodle Bar geregeld opzoekt, bestaat vooral uit door de oorlog ontwortelde Europese emigranten en door leven en wereld gekneusd menselijk ‘wrakhout op de Styx’. Als ‘biechtvader en klaagmuur’ zit de ik-figuur erbij om de trieste levensverhalen te aanhoren van de stoïcijnse blonde Jodin Marthe, van Klari Vazduran uit Boedapest, de Bruid van de Tartaar, die tijdens de Russische inval in de stad herhaaldelijk door een Sovjetsoldaat werd verkracht, van het Joodse meisje Agy, door de Duitsers als een hoer in een militair bordeel misbruikt en op de borst gebrandmerkt met de letter H. Verder zijn er nog de Joodse Frau Stem, die er per se ‘zuiver arisch’ wil uitzien; de lieve, al een jaartje ouder wordende Daisy, vriendin van de ‘vieux beau’ Feliks Elty, die haar echter met jonge meiden belazert; de jonge herrieschopper Carl, een gerateerd romanschrijver.

Van hoofdstuk vijf af, na een op het menselijk vlak pijnlijk intermezzo waarin de ik-verteller het hem liefdevol aangeboden naakte lichaam van zijn ‘Weense’ hospita Constance Gluck hoofs afwijst, zet hij uiteen hoe hij zelf gedurende een drietal maanden zich aan de drank te buiten is gegaan. Hoofdoorzaak was het failliet van zijn verhouding met zijn gezellin Denise. Een erotisch avontuurtje met de ‘amateur-nymfomane’ Ursula helpt hem evenwel nog dieper de put in en brengt hem eindeloos met zichzelf in de kontramine. Meer en meer komt hij tot het inzicht dat de problemen van zijn nachtelijke kroeggezellen hem niet langer raken en hij uit zijn eigen psychische impasse moet proberen te geraken. Hij komt tot de vaststelling dat naast het verlies van Denise hem eigenlijk slechts twee dingen teneerdrukken: ‘Het onfatsoen van de mensen van hoog tot laag, en de pathologische oversexed atmosfeer van New York’ (p. 103). Na ‘het soelaas van de Pink Poodle Bar’ en het afslijten van zijn ‘tijdelijke alcoholische kuur’ gaat hij zich meer en meer over de toekomst van de maatschappij bezinnen.

Vanaf hoofdstuk negen bevat de roman hoofdzakelijk vinnig geformuleerde maatschappijkritiek. Via anekdotiek rondom de bezoekers aan de Pink Poodle Bar zet Gijsen zich bij monde van de ik-verteller scherp af tegen het korrupte en misdadige klimaat van de Amerikaanse society, het onrecht en de hypokrisie, de grenzeloze onverschilligheid waarmee aan het leed van anderen vaak moedwillig wordt voorbijgegaan, de hypertrofie van de seks in alle uitingen van het maatschappelijke leven, het racisme, de ketterjacht tegen elke vorm van linksdenkendheid door de Inquisiteurs van MacCarthy.

Van waarnemer in de eerste helft, is het hoofdpersonage in de tweede helft van het boek belijder, autoterapeut en moralist geworden, m.a.w. de levensechte Marnix Gijsen, alias de vertel-

[p. 593]

lende U.N.O.-ambtenaar. In essentie spelen de avondlijke kroegbezoekers, samen met enkele andere anekdotische personages, slechts een zeer summiere rol in de mentale en psychische konstellatie van de ik-figuur. Zij figureren enkel als zijn trieste entourage van kosmopolitische ‘underdogs' en zijn meestal de aanleiding tot zijn bedenkingen, herinneringen, gispingen. Veeleer fungeren zij als een dekor en illustratie van lotsverbondenheid, als spiegels van zijn eigen eenzaamheid en droefheid.

Zoals in vele van Gijsens geschriften staat ook hier de tematiek van liefde en eenzaamheid centraal. Ook hier is de ik-figuur een introverte natuur, uitwendig waarnemer van de anderen, maar innerlijk gekneusd door onverteerde frustraties, die voor een deel te wijten zijn aan zijn moeilijk aarden in het ‘onfatsoenlijke’, korrupte en hypokriete metropolische bestaan. ‘Het gaat hierom,’ zegt hij tot Klari Vazduran, ‘dat ik niets anders om mij heen zie dan vuiligheid, jij met je Tartaar, Agy met haar hoofdletter op haar borst, Dr. Krohamer met zijn piramide, het gedonder met de negers die hun plaats onder de zon niet krijgen, om nog te zwijgen over Frau Gluck, de onechte Wienerin. Heel deze stad stinkt naar sex en drank’ (p. 100).

Maar méér nog dan zijn onvermogen tot integratie in het New Yorkse bestaan, is de oorzaak van zijn eenzaamheid zijn ambivalente houding ten opzichte van erotiek en seksualiteit, wat hem bestendig frustreert. Hij wordt voortdurend geslingerd tussen het zondebesef uit zijn jeugd, dat een katoliek-puriteinse opvoeding heeft aangekweekt, en een breidelloos vitalisme dat

Marnix Gijsen

de konventionele fatsoensnormen wil doorbreken. Van erotiek en seksuele beleving koestert hij zeer verheven, platonische opvattingen. De aanblik van vormschoon vrouwelijk naakt kan hem zelfs tot tranen toe vervoeren, maar zodra het seksuele bedrijf meer pragmatische allures aanneemt, verschrompelt zijn vitalistisch elan tot een sombere tristitia. Deze ambiguïteit is de hoofdoorzaak van zijn bestendig gekwetst zijn. Enerzijds: ‘Ik schaam me niet om te zeggen dat ik een zeer sensueel man ben’ (p. 73). Anderzijds: ‘De liefde voor mij, zoals heel mijn leven lang, was een werk van vergoding, geen animale onderneming en stellig geen aalmoes’ (p. 63). Zelfs de liefdesekstaze wordt door hem cynisch tot haar biologische werkelijkheid gerelativeerd: ‘Dat was het, wat het leven in zijn hoogste vervoering te bieden had: een paar donkere tepels, een sombere schoot, een onverklaarbare hitte in de lenden en dan die korstondige vloedgolf van miljoenen zaadcellen, op zoek - in hemeltergend gokspel - naar een partner om een nieuw leven te verwekken. Ik begreep plots de walg die de Stylieten, op hun hoge zuilen in de woestijn, voor de vrouw voelden’ (p. 61).

Deze ambivalente houding t.o.v. liefdesbeleving en seksualiteit is overigens typerend voor Gijsens personages, zoals o.m. recent ook bleek uit de titelnovelle van De grote god Pan. Beweren dat ik deze houding met Gijsen deel, zou de waarheid op zijn zachtst gezegd doen blozen. Ik vind ze zelfs getuigen van een nogal overjarig puritanisme, maar daar zal Gijsens ultramontaanse opvoeding allerminst vreemd aan zijn.

Wat Gijsens boek nochtans en eens te meer biezonder boeiend en lezenswaard maakt, is zijn voortdurend ironiserende, vaak superieure schriftuur, doorweven van aforismen en bon-mots, wijsheid in a nutshell, die de tragische levensrealiteit steeds weer bezalft en balsemt. Ondanks alle verneukerij en verloedering straalt uit dit droevig boek een warme humanitaire bewogenheid. Dit menselijk engagement blijft een van Gijsens niet geringe kwaliteiten.

Lionel Deflo

Marnix Gijsen, De kroeg van groot verdriet, Meulenhoff, Amsterdam, 1974, 134 blz