Ons Erfdeel. Jaargang 18

Van het ezel-proces naar de ezelsbank?

1.

Het is gewoon een illusie te denken dat de Nederlandse dagen weekbladkritiek op enig peil staat. Dit blijkt weer eens uit de vijftien besprekingen die ik las over Reves jongste ‘roman’ Ik Had Hem Lief. De kritische rel die dit nieuwe Reve-boek uitlokte, vind ik wél een positief punt. Het dwingt tot bezinning omtrent de rol van dag- en weekbladkritiek. Professor Marcel Janssens schreef hoezeer hij het betreurt dat tijdens de 19e eeuw de ‘geleerde’ en ‘journalistieke’ kritiek uit elkaar zijn gegaan. Nu de Nederlandse, in de eerste plaats de Noordnederlandse kritici zich in het geval Reve van hun vulgairste zijde hebben getoond, zou het goed zijn opnieuw eens De schaduwloper, waarin Marcel Janssens de kritische begeleiding centraal stelt, uit het boekenrek te halen en te bestuderen Ofschoon ik verre van een Fensfan ben, moet ik toegeven dat Kees Fens een van de weinigen was om Reves boek naar zijn intrensieke waarde te bespreken. Fens toont vanuit zijn standpunt aan waar Reve gefaald heeft in de struktuur van zijn werk. Men kan het al dan niet eens zijn met zijn stuk uit De Volkskrant, in elk geval blijft het een redelijk uitgangspunt.

[p. 590]

2.

In nagenoeg elke brief uit dit nieuwe boek zijn selfdefensieve regels ingelast, waarin Reve de twijfel aan de vorm (en dit betreft zowel de stijl als de struktuur van het boek) formuleert. Uitspraken als ‘Voor een echte geile revistiese liefdesbrief van enige lengte ben ik nog te moe’, ‘Ik schrijf verward’, ‘Ik zie geen kans, verstandige taal voort te brengen’, ‘Ik schrijf je zonder veel samenhang’, ‘Ernest, Dier, wat is dit 1 houterige, lege brief’, ‘Ik schrijf maar wat’, ‘Ik ben niet erg geïnspireerd’, ‘Ik zal allerlei prakties gekwaak met liefdeszang afwisselen’, ‘Geen echte brief. Meer 1 opsomming’, zijn typisch voor het werk van Reve. Sinds zijn eerste brievenbundel Op Weg Naar Het Einde zijn ze een konstante geworden. De twijfel aan de vorm, zowel de stilistische als de strukturele, is sinds het manifest worden van zijn homoseksualiteit in zijn teksten, zelfs een primaire bekommernis. De homoseksueel Reve en de schrijver Reve staan of vallen met de vorm. De vorm als narcistische weerspiegeling van zichzelf is een psychologische én literaire noodzakelijkheid. Als een zekere I. Sitniakowsky (De Telegraaf) over Ik Had Hem Lief schrijft dat het een ‘ongehoorde vod’ is, dan komen we helaas méér te weten over de bespreker dan over de besprokene. Wat de gehele Nederlandse kritiek vooral Reve verwijt, is het voorlopige karakter van het boek, als had Reve zomaar toevallig enkele ‘briefjes’ verzameld, er een strik om gedaan en naar de uitgever verzonden.

3.

Een sterk argument tegen het toevallige karakter van deze nieuwe brievenbundel vind ik in het feit dat de brieven oorspronkelijk aan Joseph Cals zijn geschreven, maar in de eindredaktie van het boek aan Gerard Jan Engels werden gericht. Deze wettelijk noodzakelijke vervalsing (Joseph Cals gaf geen toestemming tot publikatie) heeft dus een transpositie tot gevolg gehad die, de vele zich veranderende aanspreektitels boven elke brief buiten beschouwing latende, aanleiding gaf tot nog meer vervalsingen. Zonder een bewuste, literaire opzet zou Reve zijn nieuwe brievenboek nooit hebben kunnen schrijven. Het feit dat de transpositie een schilder behelst, versterkt nog de ‘literariteit’ van het boek. Deze bewuste kontinuïteit steunt op de Alles-is-één-gedachte die hij sinds zijn brievenbundels formuleerde. Dit nieuwe Reve-boek sluit bijgevolg aan en vloeit als het ware voort uit het autobiografische prozastuk De Kunst (1967) dat hij opnam in zijn dunste boek Vier Pleidooien én lijkt tematisch op een vergrote uitwerking van het eerste deel uit zijn vorige boek Het Lieve Leven (1974). In mijn uitvoerige Reve-monografie heb ik reeds aangetoond dat de tegenspeler, in het geval Reve meestal een korrespondent, er in feite maar weinig mee heeft te maken. Reve heeft slechts een respons nodig om zichzelf in zijn tragikomische en homoseksuele kontekst te situeren. Met een schilder als respons kan hij zijn agressie des te beter kwijt. De homoseksualisering van zijn schriftuur is met Ik Had Hem Lief dan ook in zoverre voltooid dat zelfs het objekt waarop hij zich richt in de definitieve tekst, niet langer meer het objekt is dat oorspronkelijk bedacht werd. Reve voltooit hiermee het beeld van wat Freud Zijne Majesteit het Ik heeft genoemd. Dit boek is een zodanig terugvallen op zichzelf dat, wil Reve als schrijver niet doodbloeden, hij resoluut een andere weg op moet. Die weg suggereert hij dan ook. In Ik Had Hem Lief is de dubbele parallellie uitgewerkt: naast de afwerking van het huis in het zuiden van Frankrijk (voor de Ander), geeft Reve regelmatig relaas omtrent de afwerking van zijn nieuwe boek Een Circusjongen (voor het Ik). Deze absolute ikgerichtheid toeschrijven aan de toevalligheid van de korrespondentiele vorm is helaas een grove fout, die ik bij de meeste Reve-recensenten heb ontmoet. Men kan dit boek vervelend vinden, maar daarom is het nog geen toevallig samenraapsel van ‘briefjes’. Ook Joyces Ulysses is een vervelend boek, hoewel het boeiendste wat de literatuur van de 20e eeuw kan bieden.

4.

Alle bekende Reviaanse elementen zitten ook ditmaal weer in dit nieuwste boek. Alleen liggen ze erg versplinterd over het geheel van de brieven. Toch weet Reve te kombineren, vaak feilloos. Dit kombineren van de meest tegenstrijdige, haast krankzinnige maar in feite soms erg samenhangende ideeën, dat ik elders als estetische ironie heb bestempeld, bevestigt weer eens de literaire opzet en ontmaskert de toevalligheid waarmee deze brievenbundel tot stand zou zijn gekomen. Binnen deze versplintering zit echter konstant een hechte lijn: Reve bouwt het huis La Grace om er zijn geliefde wezen Ernest te huisvesten Reve bezit eigenlijk al een huis, maar dit moet een nieuwe woonplaats worden voor een nieuwe liefde Op zichzelf al een vondst Als lezer stel ik me niet eens de vraag of het allemaal wel klopt

[p. 591]

en of dat huis nu echt bestaat. De bouwakte die in de meeste brieven zo'n grote plaats inneemt is gewoon een belangrijk romanesk element. Want op het ogenblik dat het bouwsel (de verbouwing zijn voltooiing nadert, is de liefdesrelatie stuk gesprongen. Zowel parallellie als de daaruit voortvloeiende kontrastwerking zijn duidelijk twee aspekten van Reves literaire bedoeling. Dat de liefde faalt op het ogenblik dat de literatuur (het boek Een Circusjongen) slaagt, toont voor de zoveelste keer haast aksiomatisch aan dat de Ander slechts in funktie van het Ik bestaat. De kritiek begaat ook hier weer de fout de mens Reve en het romanpersonage Reve te willen identificeren. Schrijven dat Gerard Reve zich op de rails van zijn speelgoedtreintje heeft gezet en in elke brief steeds hetzelfde rondje rijdt (Carel Peeters in Vrij Nederland) bewijst hoe makkelijk het is een pagina met nonsens vol te krijgen.

5.

Reves recentste boek wens ik hier niet voor te stellen als een meesterwerk, wél als een literair werk. Dit lijkt me het enig redelijke standpunt. Het laatste bewijsstuk voor het feit dat Ik Had Hem Lief geen toevallig samenraapsel van brieven is, maar een werkstuk dat een bewust literaire struktuur verraadt, vind ik in het ontbreken van de juli-korrespondentie. Het boek is samengesteld uit 130 brieven. Alleen deel I telt een vrij evenredige verdeling (5 brieven voor oktober waarin de ‘romance’ een aanvang neemt, 8 brieven in november, 7 in december, 7 in januari van het daarop volgende jaar, 6 in februari en 8 in maart). In deel II wordt deze evenredigheid doorbroken, wat logisch is, gezien vanuit het standpunt van de romanfiguur Reve die nauwer kontakt poogt te zoeken met het geliefde (maar op afstand blijvende) wezen. Toch is hier tussen de titel De Twijfel Gezaaid en het kwantitatief grote aantal brieven (53) reeds een ironische kontrastwerking gaande die nog versterkt wordt door het feit dat de maand juli ontbreekt. Blijkens twee passages in deel IV, namelijk in de voorlaatste en laatste brief wordt de titel De Twijfel Gezaaid verklaard. Reve verwijst naar de fameuze, maar in het boek ontbrekende julimaand met deze zinnen: ‘Je wilde mij kwijt, sedert ongeveer Juli 1973, maar wilde (& wilt) mij tevens vasthouden’. In de slotbrief klinkt het zo: ‘Lieverd, we hebben beiden een verschrikkelijke troep doorgemaakt, maar ik zoude de ervaring van de afgelopen 1½ jaar, inklusief de rampspoed sedert Juli 1973, niet gemist willen hebben’. De Reviaanse ironie die vanuit homoseksueel gezichtspunt beter estetische ironie kan worden genoemd. wordt hier uit haar stilistische keurslijf (ironie binnen de zin) overgeheveld naar de struktuur (ironie die gestalte geeft aan de vorm van het boek). Deze omissie werkt hier als een geweldige, wel waanzinnige vondst die met alle andere argumenten bewijst dat Reve méér deed dan toevallig wat brieven verzamelen. Dit romaneske en konstruktieve binnenpretje van Reve wordt nog geaksentueerd door het feit dat de lezer eerst in de brieven van 16 en 17 augustus 1973 (een halve maand later) echt in de gaten begint te krijgen dat het tussen beide minnaars niet zo best botert. Voeg daarbij het feit dat ook de oktoberbrieven ontbreken wat de lezer gemakkelijk op een ironisch dwaalspoor kan brengen (een link waar je naar te raden hebt) en er is materiaal voldoende om aan te tonen dat Reves ironische arsenaal bijlange na nog niet is uitgeput, integendeel dat het zich heeft uitgebreid tot de struktuur zelf van het werk. Met stilistische en strukturele practical jokes illustreert Reve voor de zoveelste keer dat hij het ernstig meent met de Vorm. Wil hij zich, als homoseksueel handhaven, dan is DE VORM levensnoodzakelijkheid. Méér eigenaardigheden zoals het weglaten van de plaats in dagtekening vanaf de tweede helft van het boek, het vervangen van getallen en bepalende lidwoorden door cijfers en de gekste rebusachtige kombinaties (eenvoudige = 1voudige, e.a.), wijzen er op dat het esteticisme dat aan deze spielerei ten grondslag ligt, een wijze van zelfrealisatie is. In het verwerpen van de gangbare taalnormen weerspiegelt zich de verwerping van de gangbare seksuele normen. Daarom heette ik bij de aanvang van mijn beschouwingen Ik Had Hem Lief dan ook een gehomoseksualiseerd boek en lijkt Reves laatste poging daartoe ook de gevaarlijkste voor zijn boeiend schrijverschap. In elk geval is Ik Had Hem Lief geen mislukte egotrip (Ben Bos), ook geen onleesbaar boek (I. Sitniakowsky), geen misstap (Harry Huizing), geen liefdespraat tegen een etalagepop (Carel Peeters) en wat voor onzin al meer door deze eendagsvliegen van de Nederlandse kritiek uitgekraamd. Wél noem ik het gelukkig dat Reve mét zijn boek en niet omtrent zijn boek, scherp én bescheiden, een rel wist uit te lokken.

Hedwig Speliers

Gerard Reve, Ik had hem lief, Elsevier, Amsterdam-Brussel, 1975