Ons Erfdeel. Jaargang 18

Bij benadering.
De romanestetika van Paul Hardy.

Paul Hardy (^o1908) die een bescheiden man is, hebben wij ooit horen zeggen: ‘Ik ben een recensent, een bespreker van boeken en niets meer.’ Daar kunnen wij het moeilijk mee eens zijn, omdat deze typering niet met zijn ware betekenis als literatuurkenner overeenstemt. Beter passend lijkt ons op zijn minst van een kritikus te spreken of zelfs van een romanteoretikus. Alleen is het zo dat hij bij ons weten nooit zijn opvattingen in een uitvoerig betoog heeft vastgelegd en de belangstellende lezer ze zelf moet opzoeken en bijeen brengen, verspreid als ze liggen over honderden besprekingen in De Gazet van Antwerpen en Boekengids, het maandschrift van het Katoliek Centrum voor Lektuurinformatie en Biblioteekvoorziening. Uit die vele recensies van veertig jaar ver, heeft Hardy een keuze gedaan, die onlangs in twee dikke en stevige delen verscheen. Het werk werd met de veelzeggende titel Bij Benadering uitgegeven als ‘het dagwerk van een recensent’.

Wat het bevat? Over de zevenhonderd bladzijden beoordelingen van romans en verhalen, geschreven door negenenvijftig Vlaamse auteurs in het jongste kwarteeuw, meestal in de laatste tien tot vijftien jaar. Als opzet gold bij de aktualiteit te blijven en vooral het werk van jongeren, of van schrijvers die ten onrechte enigszins verwaarloosd worden, zodat er weinig dokumentatie over te vinden is, bij de lezers in te leiden. De oudste in de reeks is Rose Gronon (^o1901), die zich eerst na de tweede wereldoorlog als romancière deed kennen en ook naar onze mening de erkenning niet kreeg die zij verdient. In Bij Benadering treft men derhalve geen besprekingen over Walschap of Gijsen, noch over jongeren aan waarover voldoende informatie bestaat. Niet dat Hardy nooit over die hoogvogels geschreven heeft! Maar van zijn oogpunt uit, in de eerste plaats op het onderwijs gericht, zal hij het zo gezien hebben dat de verdelende rechtvaardigheid vergde dat hij eens de voorkeur

[p. 585]

gaf aan degenen die doorgaans te weinig aan bod komen.

Dat Hardy aan de bruikbaarheid van zijn boek voor studenten en leerlingen van het middelbaar onderwijs gedacht heeft, mag geen verkeerde indruk wekken. Hij heeft zijn teksten niet met een pedagogische bedoeling geschreven. Wel is waar dat zij door alle belangstellenden begrepen zullen worden, omdat hij blijkbaar een grondige afkeer heeft voor een gesoftifikeerde geleerdentaal, die de meeste lezers, juist omdat zij verstandig zijn, tegen de borst stuit. Toch verbazend dat in zo'n sociaal bewogen tijd als nu, sommige publicisten zich onnodig uiten in een hermetische geheimtaal. Hardy schrijft zoals hij denkt: helder, gespierd en funktioneel.

Even verkeerd zou het zijn te veronderstellen dat hij, onder invloed van zijn geestelijke overtuiging, tendentieus zou optreden. In de inleiding tot zijn boek prijst hem de socialistische humanist Hubert Lampo om zijn fair-play, zijn sportiviteit, zijn flegma, zijn vrij zijn van alle vormen van pedanterie. Met de breeddenkendheid hem eigen valt het Hardy niet moeilijk zich in de persoonlijke visie van een auteur te verplaatsen, om ze objektief met zijn kritische normen te konfronteren.

Volgens hem staat de kunst niet buiten of boven het leven. Zij is bestemd voor de levende mens in zijn alzijdige volledigheid en ergens liggen morele grenzen, die in een geordende samenleving onmisbaar zijn. Bij Hardy en de meeste kritici onder zijn gelijkgezinden vallen die grenzen samen met de klassieke normen van de schoonheidsleer: waarheid, natuurlijkheid, leven. In die zin is Hardy een voorbeeld van verantwoorde onpartijdigheid. Niet alleen trouwens waar het om filosofische of religieuze achtergronden gaat. Merkwaardig is dat hij even open en onbevooroordeeld staat tegenover een modern en een klassiek verhaal of omgekeerd, en zich even goed in de denkwereld van ouderen en jongeren kan verplaatsen.

Niettemin wordt het voor wie hem leest spoedig duidelijk dat hij op een persoonlijk verantwoorde estetika steunt. Onvermijdelijk heeft kritiek van boek op boek voor een dagblad en informatief tijdschrift geschreven het karakter van een vlugge beschouwing, een spontane reaktie, die de eerste indruk met de daarmee samen gaande herinneringen aan soortgelijk werk en een eerste waardebeoordeling verenigt. Zo'n impressionistische kritiek valt dikwijls vrij oppervlakkig uit. Bij anderen gaat zij wel dieper, maar blijft ze tot één bepaalde eigenschap van het boek beperkt en wordt zodoende zijn betekenis mistekend in gunstige of ongunstige zin. Ten slotte kent iedere lezer nog de recensenten die meer over zichzelf spreken dan over het werk waarover zij het moeten hebben, een soort lyrici van de kritiek zoals Van Deyssel, in zijn befaamd stuk over het proza.

Bij al die vormen van kritiek vergeleken is Hardy een klassikus, die bij zijn onderwerp blijft en er binnen het korte bestek dat een krantenartikel toelaat, een grondige ontleding aan wijdt. Vandaar dat het bij zijn metode behoort het langste deel van zijn recensie aan een nauwkeurige samenvatting van de roman te besteden Hij vindt het terecht noodzakelijk dat zijn lezers, alvorens zelf het boek gelezen te hebben, zouden weten wat erin staat. Zo'n syntese blijkt op zich zelf, voor wie het eens wil beproeven, al een moeilijke opgave, inhoudelijk en stylistisch. Uit die tekst moeten reeds de gaven en fouten in de struktuur van het boek, in zijn levensuitbeelding en zijn taal kunnen worden afgeleid.

Niet zo radikaal als Walschap verklaarde, de roman is niets dan verhaal, en toch in zijn opvattingen niet ver daar vanaf, hecht Hardy een doorslaggevend belang aan het narratieve element in de romankunst. Een romancier is een ‘vinder’, eerder iemand die een gegeven uitwerkt, in de zin van vertelt, dan een ‘denker’ die een tema ontwikkelt. ‘De romanschrijver is uiteraard een waarnemer van leven, dat hij uit verschillende voedingsbronnen in zich opneemt, het daarna uiteenrukt en het uiteindelijk herordent tot een nieuwe werkelijkheid.’ (II, 311). Daarbij ligt de klemtoon op leven. Dat sluit natuurlijkheid, echtheid, waarheid in. De romancier die Hardy's bewondering afdwingt is een episch kunstenaar, die als objektiverend toeschouwer tegenover zijn onderwerp staat, zonder er zich bij betrokken te tonen. Hij mag er niet in tussenkomen met persoonlijke beschouwingen, niet als lyrische uitbeelder of belijder van zich zelf, wijsgerige teoretikus of propagandist voor een nieuwe maatschappelijke of politieke orde.

Klaarblijkelijk nochtans handelen de meeste hedendaagse romanciers, zelfs degenen die van de derde-persoonsvorm gebruik maken om tussen hun personages en de verteller een duidelijk onderscheid te maken, over hun eigen ervaringen en problemen. Dus over zich zelf. Zij zijn bijna een minderheid geworden tegenover de schrijvers in de ikvorm,

[p. 586]

die min of meer bewust de totale levenswerkelijkheid tot een zeer beperkte, eng persoonlijke visie verengen. ‘De vrij matte literaire produktie uit de jongste jaren, die maar al te vaak opvalt door verbeeldingsarmoe en saai narcissisme’ (I, 111) is volgens Hardy aansprakelijk voor de inzinking waarvan de huidige romanletterkunde ten overstaan van de negentiende eeuwse getuigt. Wij hebben niemand meer, die naast reuzen als Balzac, Tolstoï en Dostoïevski genoemd mag worden. De verbeelding schiet te kort en in plaats daarvan is zelfontleding, ‘een wijsgerig doorpiekerende problematiek over het leven’ en maatschappijkritiek gekomen.

‘Ik geloof dat een al te zeer geprononceerd maatschappelijk engagement uiteindelijk een nadelige invloed kan doen gelden op de artistieke waarde van om het even welk kunstwerk, tenzij de concrete en levende mens - ons aller broeder - centraal blijft.’ (I, 114). De bezwaren van de kritikus slaan dus niet op het sociaal engagement als zodanig terug, wel op het gevaar dat het engagement niet met het gegeven van het verhaal en het karakter van de personages verstrengeld zou zijn. ‘Een roman veronderstelt nu eenmaal een ordenend vermogen, vooral als de auteur er naar streeft in evenwicht te blijven op dat wankele punt van het leven, waar het aanvoelen van en het denken over het leven elkander voortdurend kruisen.’ (I, 149).

Figuren alleen aanwezig om iets te zeggen, hoe diepzinnig ook, lijken hem gewoonlijk overbodig. Het verhaal moet door het verhaal getuigen. Daaraan is het te wijten dat hij enig wantrouwen heeft voor auteurs die door hun grote verstandelijke begaafdheid geneigd zijn eerder naar het waarom en waartoe van een bestaan te peilen, dan zij geboeid door het bestaan zoals het is, dat in zijn konkrete verschijning verbeelden. ‘Ik waag het niet te beweren dat een uitzonderlijke intelligentie voor een romanschrijver uiteraard noodlottig is. Toch meen ik dat zij die ermee behept zijn er dienen over te waken die benijdenswaardige hoedanigheid niet te opdringerig te laten blijken, want de schijn kan soms zulk een aspect vertonen dat hij bij de al te zwaar op de proef gestelde lezer de indruk van het zijn vermag te vertroebelen.’ (II, 306).

Daarentegen betoont Hardy zich even ontvankelijk voor welke stijlvormen dan ook. Konservatief en progressief, konventioneel en eksperimenteel zijn voor hem geen beslissende kenmerken, als over de artistieke betekenis van een roman geoordeeld wordt. Waar het op aankomt is dat de kunstenaar in zijn stijl zich zelf is en niet de naäper of meeloper wordt van een mode of een voorganger, waarvan hij zich niet los kan maken. De auteur beschikt over een volledige vrijheid bij de konceptie van zijn roman, maar niet meer binnen de door hem vast gelegde grenzen van het werk. Daar geldt alleen de logika van het verhaal. Hardy kan met alles instemmen, ook met een absurde daad die psychologisch niet te verklaren is, als zij maar met de gegevenheid en sfeer van het verhaal overeenstemt.

Die algemene houding drukt hij naar aanleiding van een bijzonder geval, De bungalow van Valeer Van Kerkhove, als volgt uit: ‘Ik heb geen enkel bezwaar tegen symbolische dosering in een roman. Eens dat men de aanwezigheid van symbolen in een boek heeft ontdekt, verlenen zij aan de lectuur er van vaak een speciale bekoring. De periode van het symbolisme heeft ons echter geleerd dat, wanneer het aanwenden van allerlei zinnebeelden tot een procédé verwordt, men in de decadentie verdoold raakt en zich uiteindelijk afwendt van de ongerepte natuurlijkheid der dingen.’ Omdat veel romanwerk zo artificieel, zo kunstmatig is, heeft het weinig met kunst te maken. Een geslaagde passage kan het geheel niet redden. ‘Met een boek verloopt het zoals met een leven: het moet voorbij zijn voor een eerlijke kijk erop mogelijk is.’ (I, 150).

Opvallend dat Hardy, wiens kritiek zo doordacht is, zijn meningen met zoveel reserve uitspreekt. Als ik mag, zal hij schrijven, het komt mij voor, ik geloof, het is mogelijk, het kan zijn: allemaal taalvormen van de voorzichtige, daarom nog niet aan zich zelf twijfelende wijsheid. Hij bezit de ervaring van bijna een halve eeuw lektuur en studie, een benijdenswaardige belezenheid die hij niet uitstalt, maar wel te pas brengt waar ze zijn beschouwingen dient; bovendien ook de kunst, zoals hij van een besproken auteur aanstipt, ‘om gecompliceerde dingen eenvoudig te zien’, wat hij een ‘zeer zeldzame en benijdenswaardige eigenschap’ noemt. Boekengids lezend hebben wij reeds sinds jaren vastgesteld dat Hardy gaarne zelf de romans van Georges Simenon bespreekt. Zij moeten hem de vreugde schenken van verhalen die hij boven alle andere verkiest: een ‘vinding’ die een op zich zelf besloten, levendig en natuurlijk relaas is geworden.

André Demedts

Bij Benadering, Uitg. De Roerdomp, Brecht/Antwerpen, 1974. Deel I 367 en Deel II 357 blz.