Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 577]

kulturele kroniek

[p. 578]

literatuur

De walgvogel.

Jan Wolkers is een voorbeeld van een zichzelf bladzijdenlang uitstortende auteur, voor wie schrijven een soort heilsbezigheid is. Soms heb je als lezer de indruk dat hij niet met inkt, maar met bloed en sperma schrijft. Schrijven is voor Wolkers het met zijn hele hebben en houden proberen vast te houden van de heerlijke momenten in een snel opslijtend leven. In die zin heeft de schrijfdaad voor hem ‘een fixerende functie’. De snel om zich heen grijpende Thanatos binnen en buiten het individu wordt dan bezworen door het gewonnen verloren vastleggen van de zeldzame Erosogenblikken: ‘Het tragische gevoel van alles wat voorbij gaat, dat wil ik vasthouden’ (verklaarde Wolkers aan Jessurun d'Oliveira voor Merlyn). Schrijven en vooral schilderen is dan een ‘bezweringshandeling’. In dergelijke schriftuur vallen inhoud en vorm spontaan samen: ‘Het is een ballon: de adem is meteen vorm’. De schrijver schrijft als het ware achter het verhaal aan, de ontwikkeling van het verhaal wordt hem opgelegd door het verhaal zelf. Bij dergelijke puurnatuur-auteurs wordt het verhaal niet bewust opgebouwd maar veeleer door middel van uit het onderbewustzijn opborrelende dwangneurotische associaties verder gestuwd en tot de eigen verbazing afgewikkeld.

Dit soort ‘uit het leven gegrepen’ schriftuur doet het biezonder goed bij het grote publiek, ten bewijze het sukses van Turks Fruit (ook in de verfilmde versie van Paul Verhoeven) én van Wolkers' laatste romankanjer De walgvogel. Deze turf van 432 blz. was tijdens en na de laatste boekenbeurs dé onverbiddelijke bestseller samen met de romantische Brief aan mijn moeder van Ischa Meyer. In Wolkers' nieuwste uitbarsting duwen de 87 hoofdstukjes (van gemiddeld iets minder dan 5 pagina's) elkaar voort als een sneltrein waarvan de lokomotief achteraan duwt. Er is namelijk in Wolkers' oeuvre niets wat trekt op het bewuste niveau van een met taal en struktuur eksperimenterend auteur. Ook Wolkers weet niet waar de lawine terecht zal komen. Hij rolt maar sneeuwballen, hoe dikker hoe liever. Jan Wolkers heeft een soort elefantiasis van de verbeelding. Uit pure doodsangst tracht hij het volle leven te pakken en in de kunst te vereeuwigen. De kunst wordt dan een korrektie op het leven, waar de dood het altijd haalt. Die body-building, doorspekt met branie-achtige humor, vind je ook bij Jan Cremer, maar bij Wolkers is het allemaal minder vrijblijvend, bij hem smaakt ook de bulderende lach, de zintuiglijke beschrijving naar bloed.

Even zeer als Jan Cremer verstaat Jan Wolkers de kunst meeslepend te vertellen, van zijn ‘held’ een schelm te maken die de wereld bereist en de meest ongeloofwaardige avonturen beleeft. Dat picareske talent houdt echter een groot gevaar in en m.i. is Jan Wolkers daar in De Walgvogel niet aan ontsnapt. Het boek is met name te lang uitgedeind en verliest verscheidene malen in de loop van het verhaal zijn innerlijke spankracht. Als lezer betrap je je er dan op dat je sommige passages als overbodig aanvoelt en er glad overheen leest. Meer bepaald heb ik de indruk dat Jan Wolkers zichzelf in dit boek plagieert en op de lauweren rust van Turks Fruit, waar dat gevoelen van autenticiteit geen letter afwezig was. Dit autoplagiaat treft nogal vaak in onze letteren, met name bij de zgn. terapeutische schrijvers. Het is alsof ze er slechts één keer in slagen hun hele wezen op papier uit te storten en ze daarna uitgeput nog wat voortteren op het behaalde sukses. Er zijn talrijke analogieën waar te nemen tussen Turks Fruit en De Walgvogel. De verhouding met Olga echoot als het ware in de relatie tussen de ik-persoon uit Wolkers' laatste boek en Lien. Even kortstondig en heftig is hun geluk, even groot het heimwee na de breuk, even fataal het onafwendbare einde. In De Walgvogel verloopt alles echter minder genuanceerd en daardoor ook minder geloofwaardig. Olga werd langzaam terug ingepalmd door haar rijk en burgerlijk milieu; Lien wordt hardhandig door haar vader bij de ik-persoon weggesleurd. Het opslijten van de liefde voor Olga wordt ook gesymboliseerd door haar hersentumor, die van binnen uit hun verhouding kapot maakt; Lien daarentegen blijft kerngezond en geen mens begrijpt waarom die deusex-machina (haar vader) zo nodig gehoorzaamd moet worden. Turks Fruit vertrok vanuit een Thanatos-situatie: Olga heeft hem verlaten! Heel het heimwee dat de volgende bladzijden doordrenkt, komt dan ook als zeer autentiek op de lezer af. De flash-backs waarin haar heerlijkheden worden beschreven, maken haar heengaan zoveel pijnlijker... De Walgvogel daarentegen is een traditioneel opgezet, rechtlijnig en verrassingsloos kronologisch verhaal. Ook bepaalde passages lijken haast letterlijk uit Turks Fruit overgenomen: het vrijen in een spiegel, het vereeuwigen van de geliefde in talloze tekeningen, schilderijen en beeldhouwwerken, het trachten te ver-

[p. 579]

geten van haar heengaan door hele resems meiden achterna te zitten, de dood van de geliefde op het einde van het boek. Maar ook hier ligt weer een kwaliteitsverschil: Olga sterft langzaam in het ziekenhuis aan dat hersengezwel, terwijl hij haar voedert met Turks fruit. Fysisch wordt het tussen beiden nooit meer goed. In De Walgvogel krijgt de lezer haast een goedkope happy-end, die echter net nog afgebroken wordt door de al even goedkope dood van Lien: haar echtgenoot schiet haar neer, terwijl de moordenaar zelf aan zijn einde komt door de ik-persoon... Het eksotisme van Indonesië, waar het tweede deel van het boek zich afspeelt tijdens de koloniale oorlog, kan daar niets aan veranderen: dit Indonesische fruit heeft een weeïge smaak na het Turkse fruit waar Olga haar mond in een laatste levenshap mee volstopte. Nu pas wordt duidelijk hoe Jan Wolkers met Turks Fruit zijn wellicht belangrijkste boek schreef.

Een paar strukturele elementen trachten dit vreselijk lijvige boek toch nog wat spier te geven. Zo is er vanaf hoofdstuk 70 (de hereniging van de ik-persoon en Lien) een min of meer regelmatige afwisseling te noteren tussen Lien-hoofdstukken en hoofdstukken waarin niet-amoureuze avonturen in Indonesië aan bod komen. De reden kan liggen in de bedoeling de nefaste invloed van buitenaf te laten alterneren met de schijnbaar probleemloze verhouding tussen Lien en de ik-persoon, om op die wijze het fatale einde dramatisch klaar te stomen. In die hoofdstukken wordt o.a. de dood van de boezemvriend van de ik-figuur, Piet Ranzijn, beschreven. Hij werd gedood door een Indonesische vrijheidsstrijder. Als een echte walgvogel proeft de ik-persoon het bloed van zijn dode vriend. In een ander hoofdstuk moet een Chinese kunsthandelaar eraan geloven, die o.a. een door de ik-persoon erg geliefd Chülu-hsienschaaltje bezat. Dat zijn struktureel aangebrachte voortekenen van de dubbele moord waarop het boek zal eindigen.

Een ander struktuurelement is het tema van de schilderkunst. Het is een tema met een dubbele bodem. De ik-persoon zelf kunnen we volgen als student op de akademie van Leiden en, later als een echte Gauguin in Indonesië. Alle tematische lijnen - alle inspiratiebronnen - lopen samen in een enorm fresko dat hij voor een militair feest op de muur van de feestzaal moet aanbrengen: zichzelf in Boeddhahouding, de schedels van zijn geliefde oom Hendrik, de landschappen uit de hongerwinter (WO 2), Lien in een pastoraal dekor van egelantieren, maar ook Indonesische vruchten en bloemen: papaja's en ananassen, meloenen en djeroeks; verder nog zijn inheemse geliefde (een intermezzo) Inti, naakt voor een gloeiende achtergrond van rood en blauw, alles in ‘geuren en Gauguinkleuren’. Op die ogenblikken - als het schilderen zijn weemoed om de afwezigheid van Lien moet kompenseren - voelt hij zich één met Gauguin en citeert hij uit de Engelse vertaling diens dagboek: ‘I have all the enjoyments of a free, animal and human life. The landscape with its pure and ardent colors dazzled and blinded me. I wanted to suggest an exuberant and wild nature and a tropical sun which sets on fire everything around it’. De tweede dimensie van het pikturale tema is, dat je als lezer voortdurend voelt dat Jan Wolkers niet alleen vertelt, maar ook met een schildersoog beschrijft. Vooral de waarneming van de Indonesische landschappen en stillevens is vaak impressionistisch op het stuk van kleurnuanceringen. Alleen een Hollander kan een Indonesische rijsttafel zo levensecht schilderen, kroepoek en gado gado inbegrepen. Hoe fijn is het niet als een nieuwe Gauguin rond te lopen in een ijsblauwe kimono met zalmkleurige draak en gouden klauwen? Of met Lien pikturaal te picknicken met bakjes kip en sate, een echte déjeuner sur l'herbe?

Een laatste tema lijkt me nog belangrijk, hoewel het fundamenteel onopgelost blijft, met name de relatie tussen de ik-persoon en de wereld. De titel van het boek heeft o.a. met dit tema te maken: walgvogels zijn namelijk dieren die door de Hollandse zeelui massaal vernietigd werden om ze op te vreten. Dat feitje illustreert overduidelijk de mentaliteit van de koloniserende Hollander en van de kolonialist in het algemeen. De ik-persoon voelt zich vaak heen en weer geslingerd tussen pen en geweer. Vooral oom Hendrik en zijn buurman ‘de Spartacuscommunist’ zetten hem ertoe aan geengageerder te worden. De buurman beschouwt heel de geschiedenis met Lien zowat als de ‘Mei’-episode van de ik-figuur, hierbij verwijzende naar de evolutie van Gorter in socialistische richting. Lien maakt alles echter zinvol: ‘Het schilderen kon ik afzweren, de kunst verloochenen, maar Lien kon ik niet vergeten’. De tocht naar Indonesië kan dus niet beschouwd worden als een evolutie van de ik-persoon in politiek-geëngageerde zin - hij staat integendeel aan de verkeerde kant, die der kolonialisten -, maar als een ultieme

[p. 580]

poging Lien te veroveren die intussen getrouwd was met een zo goed als impotente officier van het Nederlandse leger. De ikpersoon reist eenvoudigweg Lien achterna. Het is dan ook normaal dat hij opnieuw begint te schilderen, erg ingenomen is met het kontemplatieve oosten en geen vlieg kwaad doet: ‘Van soldaat tot kunstenaar die aan de zelfkant van de Indische maatschappij geraakt is, die door de kampong wordt opgeslokt. Le Peintre Maudit’. Jan Wolkers' nieuwste boek is jammer genoeg te veel ‘peintre’ geworden en te weinig ‘maudit’, waarmee ik bedoel: een verbale uitstorting die niet als autentiek overkomt, een vorm van autoplagiaat.

De door auteur en hoofdpersoon zo geapprecieerde Lao Tse sloeg, ook voor Wolkers, de nagel op de kop toen hij in zijn Tao Te King schreef: ‘Regeer het keizerrijk zoals u een kleine vis zou koken’.

Hugo Bousset

Jan Wolkers, De walgvogel, Meulenhoff, Amsterdam, nov. 1974, 432 blz.