Ons Erfdeel. Jaargang 18

Nederlands in de DDR.

Het lijkt ongelooflijk, maar het kan: een weekje DDR en zowel onderweg als in Leipzig met Duitsers overwegend Nederlands praten. Op de trein is er wat geluk voor nodig: professor Ahrend moet toevallig met dezelfde trein en met assistenten en studenten Nederlands van de West-Berlijnse universiteit op de thuisreis zijn na een studiebezoek aan Nederland. In Leipzig is het makkelijker, altans als je eigen studiebezoek je in de buurt van de sektie Kulturwissenschaften und Germanistik brengt. Aan die sektie is immers een Wissenschaftsgebiet Niederlandistik verbonden, met een vierkoppige staf en met een 25-tal studenten die het Nederlands als bijvak volgen. Daarnaast hebben ook verschillende andere docenten van de sektie een aktieve of passieve kennis van het Nederlands en velen hebben een opmerkelijke belangstelling voor Nederland en vooral voor Vlaanderen. Dat is in belangrijke mate te danken aan de vroegere hoogleraar in de Germanistiek Th. Frings, aan z'n persoonlijke kontakten met Vlamingen (allereerst prof. Willem Pée) en aan de Vereniging België-DDR die in volle koude oorlog naar wederzijds begrip streefde, terwijl in Nederland pas enkele maanden geleden de Vereniging Nederland-DDR kon worden opgericht. Klinkt deze aanhef niet al te optimistisch? Onmiskenbaar krijgt het Nederlands in de socialistische landen enige aandacht. (Getuige o.m. de bijdragen van prof. Pée en van prof. Mironow over de Neerlandistiek in de Sowjet-Unie (Ons Erfdeel, 12/2), van W. Osjis over Sowjetse Neerlandistiek als kompleks van wetenschappen (Ons Erfdeel 1/75) en van W. Mihailescu en A. Urechia over Nederlandse literatuur voor Roemeense lezers (Ons Erfdeel 12/4); in Neerlandica extra muros blijkt uit korte berichten dat ook in Hongarije, Polen, Joegoslavië wat aan Nederlands gedaan wordt).

Helaas is - beslist in de DDR - het entoesiasme van staf en docenten aanzienlijk groter dan

[p. 455]

hun mogelijkheden. Omdat een inspanning van Vlaamse en Nederlandse zijde noodzakelijk is en ongetwijfeld op korte termijn een pozitieve uitwerking kan hebben, wil ik in dit artikel even ingaan op die geringe en de laatste jaren zeker niet toegenomen mogelijkheden.

Nederlands kan dus als bijvak, als tweede vreemde taal, gekozen worden door de studenten Germanistiek van de Karl Marx Universiteit te Leipzig, universiteit die de studie Nederlands voor de DDR toegewezen kreeg (in Berlijn is dr. Spreu werkzaam, hij is gepromoveerd op taalkundige aspekten van de Max Havelaar, ik weet evenwel niet of hij kolleges verzorgt of zich beperkt tot wetenschapsbeoefening op het terrein van de Neerlandistiek). Ruim 2/3 van de ongeveer 25 studenten Nederlands zijn buitenlanders, die een gedeeltelijk aangepast programma volgen. Veel Poolse studenten die later Nederlands (meestal in kombinatie met Duits) willen doceren aan de universiteiten van Thorun, Wroclaw, Warszawa; ook studenten uit de Sowjet-Unie waar het Nederlands aan de universiteiten van Moskou, Leningrad en Ljow aan bod komt en waar ook afgestudeerden van Leipzig werkzaam zijn bij de wereldomroep van Radio Moskou; verder af en toe Tsjechische, Roemeense, Bulgaarse studenten en ooit 's een student uit Ghana. Dat het aantal DDR-studenten Nederlands zo gering is, komt doordat het Nederlands nergens in de DDR op de middelbare scholen gedoceerd wordt. De Lehrer-studenten (die een - vooralsnog vanwege een lerarentekort - vierjarige opleiding tot leraar Duits volgen) komen daardoor überhaupt niet in aanmerking voor een bijvak Nederlands. Enkel de Diplom-studenten (met een meer wetenschappelijk geöriënteerde vijfjarige opleiding, waarvoor uiteraard minder ingeschrevenen zijn) kunnen Nederlands studeren.

Het bijvak Nederlands wordt in het 3de en 5de studiejaar gegeven. Wekelijks worden 4-5 werkkolleges van één uur gelopen: grammatika, letterkunde, fonetiek, konversatie en Landeskunde. Het aantal deelnemers aan de werkkolleges of Seminars (hoorkolleges blijken in de DDR eerder uitzondering dan regel) valt zelfs volgens DDR-normen erg gunstig uit: voor de derdejaars 10 à 15 en in het vijfde jaar worden de 10 à 15 deelnemers nog in twee groepen ingedeeld. Die gunstige situatie, de entoesiaste en bekwame inzet van de docenten en het gemotiveerd zijn van de meeste studenten, leiden tot opmerkelijke studierezultaten. Ondanks alle moeilijkheden.

De studenten hebben het moeilijk. Het bijvak Nederlands vormt een onderdeel van een zwaar studieprogramma. DDR-studenten krijgen wekelijks een 30 uren kollege (met als voor ons merkwaardigste onderdelen: 3 à 4 uur sport; filozofie, politieke ekonomie, marxistische-leninistische taalwetenschap, wetenschappelijk kommunisme, kritiek van de burgerlijke filozofie); daarnaast worden ze geacht nog 's 30 uren opdrachten te maken en te studeren. Een 60-uren week dus, wat zo'n 2400 arbeidsuren per jaar betekent; in Nederland is de norm 1600 à 1700 uren.

Dat die 60 uren vrij goed begeleid worden, dat de tentamenof eksamendruk en -angst nauwelijks bestaan en dat de studenten hun studie over het algemeen zinvol lijken te ervaren, dat alles neemt niet weg dat het een zware, arbeidsintensieve opgave blijft. Een bijkomend probleem is gelegen in de zeer beperkte mogelijkheid Nederlands te praten of zelfs maar te lezen (daarover straks meer).

De staf heeft het niet makkelijker. Mevrouw Posthuma is een Nederlandse die als waarnemend lektor sinds een jaar vooral instaat voor het praktisch Nederlands (fonetiek, konversatie, stijlen vertaaloefeningen) en daarnaast ook het onderdeel Landeskunde (de sociaal-ekonomische, politieke en kulturele Vlaamse en Nederlandse werkelijkheid) verzorgt. Ze sprak met geestdrift over de werklust, de inzet, de belangstelling en de motivatie van de studenten.

Mevrouw Gabriele Schieb is een linguïste (oudere Duitse taalkunde), die in noodgevallen Nederlands de helpende hand reikt; een paar jaar geleden stond ze in voor syntaksis en sindsdien verzorgt ze een kollege Nederlandse letterkunde tot en met de 19de eeuw, dit hoofdzakelijk in verband met de ziekte en promotie van Mevrouw Diersch.

Helga Diersch legt zich als parttime medewerkster Nederlands vooral toe op de moderne Nederlandse literatuur. Ze werkt momenteel mee aan de samenstelling en vertaling van een bundel Noord- en Zuidnederlandse verhalen die in het voorjaar moet verschijnen. Verder treft ze voorbereidselen voor een proefschrift (met het oog op haar B-promotie) over Lode Zielens. Zelfs de hoogleraar Gerhard Worgt kan zijn aandacht voor niet meer dan de helft aan Nederlands besteden doordat ook het Wissenschaftsgebiet Zweeds onder zijn bevoegdheid valt. Professor Worgt is een zeer levendige, vriendelijke en goedlachse man die 's morgens acht tot 's vaonds acht overal opduikt, die onvermijdelijk de trap neemt naar z'n kamer op

[p. 456]

de elfde verdieping omdat de lift te lang op zich laat wachten en die urenlang vertelt over de oorlog, z'n studiebezoek aan België en Nederland in 1956, over de DDR en de studie Nederlands. Vanwege de oorlog moest hij z'n studie afbreken en werd als knaap naar het front gejaagd. Z'n afkeer voor Hitler was aanvankelijk eerder ‘taalkundig’ dan politiek gemotiveerd (nu nog verbaast hij er zich over dat zoveel Duitsers geestdriftig konden luisteren naar dat fascistische geschreeuw). Spontaan (hij was geen lid van de kommunistische partij en is dat ook later nooit geworden) koos hij de zijde van de Sowjet-bevrijders in de afrekening met de om hun wreedheid gehate officieren: ‘lafaards’ werden als voorbeeld in rijen opgehangen en de instrukties luidden dat men het leven van de soldaten zo ondraaglijk hard moest maken dat ze de heldendood als een bevrijding ervaarden. Toen z'n moeder in een bombardement om het leven kwam, mocht hij naar Leipzig; ofschoon zelf bang voor die tuigen bewapende hij zich met granaten voor het geval men het zou wagen hem terug te sturen. Hij bereikte Leipzig; de stad werd bevrijd. In een of andere handelsfunktie (industrie-koopman) reisde hij de halve wereld af; hij studeerde af, leerde op z'n eentje uit de boeken Nederlands, Zweeds, Frans, Fins en nog een aantal talen. Het Nederlands spreekt hij voortreffelijk en zeer vlot. Voor hij te Leipzig aan de Karl Marx Universiteit belandde, doceerde hij een aantal jaren aan een Finse universiteit. In Leipzig geeft hij vooral Nederlandse grammatika, praktisch Nederlands en af en toe moderne Zuidnederlandse letterkunde en Landeskunde. (Terloops: het is volkomen logisch dat in deze omstandigheden de studie Nederlands zich allereerst toelegt op het aanleren van de taal. Aan een werkelijk socialistische Neerlandistiek kan uiteraard zelfs niet gedacht worden. Waarbij nochtans niet uit het oog mag verloren worden dat de marxistische literatuur- en taalwetenschap en de praktische toepassing ervan, onder de hoofdrichting, de Germanistiek, vallen).

Op dit ogenblik legt Gerhard Worgt de laatste hand aan een Duits-Nederlands, Nederlands-Duits woordenboek. Of er dan in Nederland of in de Bondsrepubliek geen goede woordenboeken te vinden zijn. Ongetwijfeld, maar typische DDR-begrippen en termen komen daar niet in voor. En vooral: bij gebrek aan deviezen is het de DDR nagenoeg onmogelijk tal van buitenlandse produkten, in dit geval boeken, te kopen. Dat dit tot absurde situaties leiden kan, blijkt nog uit een ander voorbeeld: vorig jaar werd in het werkkollege Zuidnederlandse literatuur Ruyslincks Paardevleeseters uitvoerig behandeld omdat het Belgische ministerie van kultuur toevallig een tiental eksemplaren van dat boek naar Leipzig opgestuurd had. Het hoeft geen betoog dat dergelijke toestanden ook het proefschrift van Helga Diersch in gevaar kunnen brengen of ernstig bemoeilijken.

Een ander probleem van de Leipzigse docenten én studenten Nederlands is gelegen in het moeilijke kontakt met Vlaanderen en Nederland. Af en toe duikt wel 's een Nederlandssprekende in Leipzig op, houdt er een lezing en praat er wat met de mensen van de afdeling. Dat blijft evenwel te toevallig om echt vruchten te kunnen afwerpen. Taalfenomenen als Worgt mogen er in kunnen slagen Nederlands uit het boekje te leren, voor studenten is het kontakt met de levende taalgebruikers onontbeerlijk. Daarnaast is voor studenten, maar meer nog voor de staf, een persoonlijke kennismaking met het land en de bevolking eigenlijk een absolute noodzaak. Welnu, sinds 1956 is met uitzondering van Worgts deelname aan het Colloquium Neerlandicum van het IVN (Internationaal Verbond voor de Nederlandistiek) in 1973 in Noordwijkerhout gehouden - van een studiereis naar de Nederlanden geen sprake geweest. Op eigen houtje blijken noch Gerhard Worgt, noch Helga Diersch (opnieuw i.v.m. haar proefschrift) een uitreisvisum los te kunnen peuteren. Wel wordt de kans groot geacht dat zelfs voor een tiental studenten een studiebezoek toegestaan zou worden, als van Belgische of/en Nederlandse zijde een officiële uitnodiging zou uitgaan. Wel zouden de uitnodigende ministeriële of universitaire kultuurfunktionarissen er rekening dienen mee te houden dat tegenover de DDR-kollega's vaak enige vasthoudendheid geboden is.

Om het de officiële instanties, de uitgevers en tijdschriftredakties en eventueel zelfs wat partikulieren die het hart op de rechte plaats (aan de linkerkant dus) hebben, nog makkelijker te maken Gerhard Worgt, Helga Diersch en de studenten Nederlands in de DDR behulpzaam te zijn, wil ik niet nalaten hieronder hun - en voor eventuele aanvullende informatie ook mijn - adres te vermelden.

Bert Brouwers, Nijmegen

(Adres van prof. dr. G. Worgt en van dr. H. Diersch: Karl Marx Universität, Sektion Kulturwissenschaften und Germanistik, Wissenschaftsgebiet Niederlandistik, Hochhaus 11, Stock, Karl Marx Platz 7, 701 Leipzig - DDR. Adres Bert Brouwers (Bert Vanheste): Groesbeekseweg 462, Nijmegen, Nederland.)