Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 451]

nederlandse taal- en kultuurpolitiek

[p. 452]

nederlandse taal en kultuur in het buitenland

Kulturele betrekkingen Nederland-Indonesië.

1 mei 1963: het laatste restant van de voormalige kolonie Nederlands-Indië wordt onder beheer gesteld van de Indonesische regering. Daarmee is een einde gekomen aan ‘een verhouding’ van meer dan 300 jaar. Twaalf jaar later, van 20 tot 31 januari 1975 om precies te zijn, wordt in Jakarta een Indonesisch-Nederlandse konferentie gehouden over de konkretisering van een projekt dat het Indonesië mogelijk moet maken weer toegang te krijgen tot vrijwel afgesloten bronnen van voor dat land belangrijke onderzoeksvelden: de verhouding ‘opnieuw geschapen’, zoals Alberts al in 1968 schreef.

Voor 1975 is op de begroting van het Nederlandse ministerie van Onderwijs en Wetenschappen 780.000 gulden uitgetrokken voor dit projekt, de zg. ‘Indonesische studies’, op de konferentie door Teeuw, voorzitter van de Nederlandse delegatie, omschreven als de ‘humaniora en sociale wetenschappen voor zover die zich bezig houden met de Indonesische kultuur en maatschappij’. Onder humaniora in dit kader te verstaan archeologie, geschiedenis, taalwetenschap, literatuurwetenschap, musikologie, filologie en godsdienstwetenschap; onder sociale wetenschappen antropologie, ekonomie, politikologie, sociologie (waaronder rechtssociologie), sociale geografie en pedagogiek. Op al deze vakgebieden bestaat er een omvangrijke hoeveelheid in het Nederlands geschreven liliteratuur, die niet zonder belang is voor Indonesische wetenschappers. Hoe moeten zij daar van echter kennis nemen, wanneer ze het Nederlands niet beheersen? En dat doen de jongeren onder hen beslist niet: als die al een derde taal (naast de streektaal en het Indonesisch) kennen, dan is dat doorgaans het Engels.

Om dit probleem op te lossen zijn er in principe twee mogelijkheden. Leer onderzoekers die dat nodig hebben, Nederlands. Of: vertaal wat (nog) relevant is in het Indonesisch. Beide mogelijkheden worden in het kader van de Indonesische studies aangepakt. Begaafde studenten of afgestudeerden die daarvoor belangstelling hebben, krijgen de kans zich te specialiseren in dat deel van hun vakgebied waarover belangrijke bronnen in het Nederlands bestaan. Te voren krijgen zij een gerichte opleiding Nederlands. ‘Gericht’ in tweeërlei opzicht: gericht op lezen en luisteren enerzijds, gericht op teksten uit hun vakgebied anderzijds. Is hun passieve kennis van het Nederlands voldoende, dan kunnen zij in aanmerking komen voor verdere studie in Nederland, eventueel (ook) ter behaling van een doktoraat.

Daarnaast bestaat het plan (tweede mogelijkheid) een vertaalcentrum op te zetten, dat als eerste taak krijgt de publikatie van bibliografische overzichten en ‘abstracts’ van artikelen op relevante wetenschapsgebieden. In een volgend stadium dienen er - op basis van deze overzichten - dan ‘readers’ te komen, verzamelingen artikelen over een specifiek onderzoeksterrein. Probleem daarbij is natuurlijk: hoe kom je aan goede vertalers? De afdeling Nederlands van de literaire fakulteit der Universiteit van Indonesië in Jakarta is al een aantal jaren bezig deze mensen op te leiden. Maar dat gaat langzaam. Begin van dit jaar zijn 5 studenten naar Nederland (Leiden) vertrokken om de studie daar voort te zetten tot het doktoraal eksamen. En, al is het de bedoeling dat er elk jaar opnieuw een aantal worden afgeleverd, dat zijn - zelfs al zouden het allemaal vertalers worden - nog maar druppels op de gloeiende plaat. Er zijn natuurlijk wel goede vertalers van de oudere generatie (Yassin, Sani, Hartoko bijvoorbeeld) maar hun aantal is eveneens gering en ze zijn vaak overbelast met ander werk. In dit verband is interessant een misschien wat wild plan van prof. mr. Sutan Takdir Alisjahbana, gepubliceerd in Suara Karya van 7 februari 1975. Hij wil ieder jaar 5000 (!) boeken laten vertalen, ruim 400 per maand dus. ‘Als een vertaler één boek per maand vertaalt, heeft men dus meer dan 400 vertalers nodig’, sprak hij. Waar vind je die? Onder de 400.000 gepensioneerden die in het Tempo Doeloe zo'n uitstekende opleiding hebben genoten natuurlijk - het is maar 1 promille, nietwaar? Een aantrekkelijke gedachte. Maar zelfs als die 400 mensen te vinden waren (hoe zou je die overigens moeten selekteren?), waar haal je dan het apparaat vandaan om al hun werk te kontroleren? Dat er, anderzijds, onder de zg. Tempo Doeloe-generatie nog tal van mensen zitten die het Nederlands voortreffelijk beheersen en in staat zouden zijn uitnemende vertalingen te leveren, juist van vooroorlogse publikaties, wie zal het ontkennen? Het lijkt toch de moeite waard voor de uitvoerende organen van de Indonesische studies dit idee in de gaten te blijven houden. Veel tijd om van die generatie te profiteren is er niet meer.

De uitvoering, hoe gaat die in zijn werk? Zowel aan Indonesische als aan Nederlandse kant zal een stuurgroep worden opgericht die allebei de beschik-

[p. 453]

king krijgen over permanente sekretariaten met een bureaumanager. De samenstelling van de Indonesische stuurgroep werd ter konferentie bekend gemaakt. Als voorzitter treedt op de dekaan van de literaire fakulteit van de U.I. in Jakarta, Harsja Bachtiar. Sekretaris is de vertegenwoordiger van het LIPI, de Indonesische Academie voor wetenschappen, Drs. A. Lapian. Andere leden zijn de hoogleraren Koentjaraningrat, Resink, Sartono Kartodirdjo en mevrouw Soebadio, en mevrouw Soemartini van het Nationale Archief. De Nederlandse stuurgroep zal bestaan uit ‘specialisten uit de betreffende disciplines en vertegenwoordigers van ministeries, Wotro en Nuffic’, aldus het verslag van de konferentie. WOTRO is een afdeling van de Stichting Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek die zich bezighoudt met ‘tropische’ onderzoekingen. NUFFIC regelt de samenwerking tussen universiteiten. De sekretariaten zijn tot nu toe niet van de grond gekomen, onder meer vanwege de moeilijkheid bekwame managers aan te trekken. Dat geldt zowel voor het Indonesische als het Nederlandse bureau.

Toch schijnt de zaak op het ogenblik niet stil te liggen. De belangstelling voor de studie van het Nederlands als bronnentaal is, blijkens mededelingen van universiteiten buiten Jakarta - in de ‘daerah’ - enorm toegenomen, juist door de publiciteit die de Indonesische studies kregen. Eind september al zullen de eerste 15 Indonesische wetenschapsmensen naar Nederland vertrekken voor verdere studie en onderzoek.

Tot dusverre werd in dit artikel vrijwel alleen aandacht besteed aan de Indonesische kant van de zaak. Dat betekent niet, dat er vanuit de Nederlandse akademische wereld geen belangstelling zou bestaan voor Indonesische studies. Er wordt vanuit Nederland al heel wat onderzoek gedaan in Indonesië - met name gekanaliseerd via WOTRO, NUFFIC en DTH - en onderwijs gegeven (via NUFFIC en het Nederlandse ministerie van Onderwijs en Wetenschappen). Ook voor de nieuwe mogelijkheden schijnt de belangstelling groot te zijn. Dat de ‘krissenverzamelaars’ en ‘wajangpoppenfreaks’ uit de kringen van het Leidse Koninklijk Instituut van Taal-, Land- en Volkenkunde - zo worden ze door hun antagonisten genoemd - daarbij voorrang zouden hebben is door Teeuw herhaaldelijk tegengesproken. Ook Mr. A.L. Schneiders, attaché voor pers- en kulturele zaken van de Nederlandse ambassade te Jakarta, die zich veel moeite geeft het projekt ‘aan het rollen te houden’ zoals hij het zelf uitdrukt, ontkent dit ten stelligste. ‘Beste bewijs daarvoor is dat de Rotterdamse sociologen Breman en Van Doorn al met een voorstel gekomen zijn. Een agrarisch-sociologisch onderzoek in Oost-Soenda waar erg veel Nederlands materiaal over is. Dat zou er uitstekend inpassen’. Dat Teeuw nu wordt voorgesteld als ‘de grote dictator’, die ‘alle touwtjes in handen houdt’ vindt hij onzin: ‘die man was gewoon de enige die bereid was zijn poten uit te steken’.

Dat lijkt niet te veel gezegd. In 1970 werd Teeuw, al op zijn 30e hoogleraar in de algemene taalwetenschap, sinds 1955 hoogleraar Indonesisch in Leiden, aangewezen als voorzitter van het Nederlandse ‘adviescomité voor de uitvoering van het cultureel akkoord Nederland-Indonesië’. Daaruit resulteerde zijn plan, de ‘Indonesische studies’. Op basis van dat plan werd aan het KITLV (weer aan Teeuw dus) een nadere uitwerking en begroting gevraagd. Voorjaar 1972 werden deze aan de regering aangeboden. Dat het najaar 1974 zou worden voor de Nederlandse regering een bedrag voor dit plan kon uittrekken (voor 1975 f 780.000 zoals al vermeld), lag niet bepaald aan Teeuw. Met de ‘elaboration and coordination’ van het plan werd nu opnieuw het KITLV, dat is dus weer Teeuw, belast. De stuurgroep waarvan eerder sprake was, zal door het bestuur van dit instituut worden aangewezen - ik kom daar nog op terug. Dat de Indonesische studies ook wel bekend staan als ‘het plan-Teeuw’ zal door deze korte blik in het verleden hopelijk begrijpelijk geworden zijn. De vrees van buiten Leiden opererende wetenschappers om buitenspel gezet te worden, misschien ook. Wie daarover meer wil weten, kan ik verwijzen naar de artikelen van Schaling in NRC/Handelsblad van 30 en 31 december 1974.

Dat de voorbereiding van deze Indonesische studies een vooral Leidse aangelegenheid was, staat vast. Een groot bezwaar hoeft dat nog niet te zijn, als bij de invulling en uitvoering van de plannen ook anderen dan ‘Leienaren’ genoeg kansen krijgen. De verklaringen van Teeuw dat dit in voldoende mate het geval zal zijn, vinden niet overal geloof. Want: wie beslist er over de projekten? Gesteld dat een Nederlands onderzoeker een research-voorstel doet, dan moet hij dat indienen bij de Nederlandse stuurgroep. Die geeft een advies en de uiteindelijke beslissing wordt genomen door beide stuurgroepen tezamen, die schriftelijk kontakt houden en eens per jaar vergaderen. Het is dui-

[p. 454]

delijk dat bij die uiteindelijke beslissing het advies van het ‘aanvragende’ land van groot belang is. Door wie nu wordt deze Nederlandse stuurgroep aangewezen? Zoals al vermeld gebeurt dat door het bestuur van het Koninklijk Instituut van Taal-, Land- en Volkenkunde, nauw gelieerd aan de Leidse Universiteit. Ook al is dit instituut zoals Teeuw zegt (NRC/Handelsblad, 7 februari 1975) ‘een open vereniging (...waar) elke sociale en culturele wetenschapswerker lid van kan worden’, in feite is het een nogal besloten, uiterst Leidse, partikuliere instelling. Al zullen voor de stuurgroep ook vertegenwoordigers worden aangewezen van de betreffende ministeries, van DTH, WOTRO, NUFFIC, enz., de aanwijzende instantie blijft het bestuur van het KITLV. Met andere woorden, de garantie van een uitgebalanceerde samenstelling van de stuurgroep - uitgebalanceerd wat betreft wetenschapsopvatting en discipline - en daarmee van een uitgebalanceerde toewijzing van onderzoeksprojekten, die garantie ligt in de persoonlijke integriteit van de heren bestuurderen van het KITLV. Zonder daaraan ook maar in het minst te kort te willen doen, kan ik mij voorstellen dat niet-Leidse onderzoekers liever institutionele dan persoonlijke garanties wensen.

Urgent ljikt dit allemaal overigens niet omdat, zoals gezegd, de permanente sekretariaten nog niet funktioneren. Bovendien zou uit het feit dat Rotterdammers al met een onderzoeksvoorstel zijn gekomen, kunnen worden afgeleid dat althans zij niet bang zijn dat hun voorstel zal worden afgewezen. Welk soort projekten weinig kans maken, kan misschien afgeleid worden uit Teeuws verklaring tegenover NRC/Handelblad (7 febr. 1975). In de hele derde wereld, ook in Indonesië, zo zei hij, ‘begint men langzamerhand genoeg te krijgen van het binnenkomen van buitenlandse wetenschappelijke werkers uit ontwikkelde landen, die door hun financiële draagkracht beter in staat zijn om gegevens te verzamelen dan hun kollega's in het land zelf. Ze gaan daarna naar hun eigen land terug, schrijven een dissertatie om hun graad te krijgen, of schrijven een boek waardoor ze beroemd worden, zonder dat het betrokken land er zelf enig voordeel van ontvangt’. Teeuw vergelijkt deze ‘roofbouw’ dan met het leegkappen van Kalimantan (Borneo) door de Japanners. Vandaar ook dat aan researchprojekten de eis wordt gesteld, dat ze ‘de sociaal-economische ontwikkeling van Indonesië bevorderen’, zulks ter beoordeling van, in feite, de Indonesische stuurgroep.

Het lijkt niet uitgesloten dat onder die laatste omschrijving meer werkelijke konfliktstof schuilgaat, dan in de kwestie van de al - of - niet ‘Leidsheid’ van de onderzoeksvoorstellen. Wellicht is deze laatste zaak wat opgeblazen. Als dat zo is, dan zou dat echter eerder pleiten voor de bekwaamheid en ruimdenkendheid van de bestuurders van het Leidse instituut dan voor de opzet van de uitgedachte bestuursstruktuur. De tijd zal het leren.

H.J. Boukema, Jakarta