Ons Erfdeel. Jaargang 18

Herinneringen van Dr. G. Knuvelder.

Bij Malmberg en Orion verscheen een soort ‘Open Kaart’-aflevering van de tans 72-jarige Dr. Gerard Knuvelder onder de titel Onachterhaalbre tijd. Vijftig jaar grasduinen in literatuur. Misschien is dit boek met herinneringen aan een halve eeuw bezig-zijn met Nederlandse letterkunde, op verzoek van de uitgeverij Orion geschreven en aan Jan François opgedragen, aanvankelijk ook gepland geweest als een Open Kaart Dr. Gerard Knuvelder? Struktureel gezien is Onachterhaalbre tijd een autobiografie, vooral in het eerste deel. Wanneer Knuvelders literairhistorische werkzaamheden ter sprake komen vanaf ongeveer 1939, verschuift het aksent van mémoires naar betoog. Rond de geschiedenis van een literatuurgeschiedenis, Knuvelders befaamd meerdelig Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, ontvouwt zich een metodologische en literairteoretische problematiek, die de autobiografische anekdotiek ver te buiten gaat. De auteur voegt hier niet veel toe aan de geschriften, die hij reeds aan dergelijke problemen wijdde. Hij last zijn wetenschapsteoretische bedenkingen alleen maar in een autobiografisch kader in. De aard van het tweede deel maakt het boek allicht niet voor een groot lezerspubliek geschikt, maar het biedt informatie genoeg, die de professioneel in de literatuur geïnteresseerde lezer kan boeien.

Dr. Knuvelders verhaal werd niet met behulp van archivalisch materiaal gerekonstrueerd, enkele brieffragmenten niet te na gesproken. Om het allemaal vanuit zijn archief te boek te stellen ontbreekt hem de tijd. Hij heeft immers nog zoveel onder de hand, zoals blijkt uit de vijfde ‘geheel herziene’ druk van het Handboek. Op zijn hoge leeftijd is hij de zeer aktieve man gebleven, die uit zijn hele levensloop naar voren treedt: altijd bezig en betrokken, zetelend in komitees en kommissies, in redakties en raden, voorzitter van verenigingen en genootschappen, daarbij lange jaren voltijds belast met taken in het middelbaar onderwijs, en last not least ijverig schrijvend aan een oeuvre, waarvan het zwaartepunt ligt in de literatuurgeschiedschrijving, maar dat naast de literatuur nog andere gebieden van de kultuur bestrijkt. Hij is een merkwaardig bezig man, die beschikt over organisatorische talenten en een werkkracht, die ook buiten het ‘ellendige’ bedrijf van de boekenproduktie hadden kunnen renderen. Dr. Knuvelder noemt zijn bestaan tussen boeken ironisch een ‘ellende’. Alleen al een kwart miljoen schoolboeken (van elk drie delen) heeft hij sinds 1939 de wereld ingestuurd. Daarbij komen de vijf drukken van het meerdelig Handboek. Dat moet een boekenberg zijn, die in de Nederlanden niet ellendig, maar weldadig is opgeschoten dank zij een enorme vlijt en werkkracht. In de rij van de grote geschiedschrijvers van onze letterkunde is de naam van Dr. G. Knuvelder niet meer weg te denken. Het projekt van zijn

[p. 434]

Handboek moge te ambitieus geweest zijn, omdat één man bij zo'n onderneming fataal en meer dan oorbaar is zich moet verlaten op tweedehandse informatie. Maar het Handboek is er, en levert kostbare diensten. Felix culpa!

De beslissende gebeurtenis in Knuvelders leven blijkt met de R.K. Leergangen te Tilburg verband te houden, waar hij, vrij onbemiddeld, Nederlands kon gaan studeren. Om feitelijke informatie over zijn knapen- en jongelingstijd op te doen hoeft men deze, overigens nogal dor geschreven bladzijden niet te lezen, wel om een tijdsbeeld en een mentaliteit te leren kennen, vooral in de middens van de katolieke bevolkingsgroep in het Zuiden van Nederland tijdens de eerste decenniën van deze eeuw. Knuvelder tekent een paar raak getypeerde portretten, o.m. van Dr. Moller, de direkteur van de Leergangen en gezaghebbend mentor van katolieke jongeren. Hoe belangrijk een tijdschrift kan zijn voor een overtuigde groep jongeren, wordt in deze mémoires duidelijk bewezen. De geschiedenis van het Nederlandse geestesleven, die Knuvelder oproept met haar riskante vertakkingen in sociale ekonomische en politische sektoren, weerspiegelt zich in het wel en wee van een aantal tijdschriften: Roeping, De Gemeenschap, De Valbijl, Leiding. Knuvelder is in zijn jonge mannenjaren zeer nauw bij deze disputen in de woelige jaren 1920 en 1930 betrokken geweest. Hij kende persoonlijk een groot aantal auteurs van die generatie, wat later zijn taak als literairhistorikus en bloemlezer vergemakkelijkt. Tussendoor oefende hij zijn pen in de veeleisende leerschool van de joernalistiek. Zijn vele bezigheden

Dr. G. Knuvelder.

in de openbaarheid van het literaire leven, evenals zijn meer beloken aktiviteiten als leraar Nederlands blijken een kostbare voorbereiding tot later werk van langer adem te zijn geweest. Knuvelder heeft van meet af aan de ‘essayistische’ durf gehad om zich met figuren en problemen te meten. De neiging tot wijsgerig teoretiseren over grondproblemen, o.m. die van het vak (maar niet alleen die!), zat er ook al vrij vroeg in. Gekonfronteerd met de polemieken van de eigen tijd, kultiveerde hij ook een feeling voor wat nieuw en progressief is in het geestesleven. Een originele kijk op het bedrijf van de literairhistorikus of op de vele problemen die hij telkens weer opnieuw dient te formuleren (bij voorbeeld periodisering, generatie, evaluatie, enz.), heeft hij niet ontwikkeld. Hij had het veel te druk om een massa primaire geschriften uit de hele Nederlandse letterkunde vanaf de 12e tot de 20e eeuw in te dijken en te ordenen in historische samenhang. Inzake metodologische en teoretische kwesties liet hij zich doorgaans leiden door anderen, meestal buitenlandse autoriteiten. Zijn verdienste ligt niet in het ontwerpen van een oorspronkelijke metode. Noch heeft hij in de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde grondige verschuivingen inzake evaluatie teweeggebracht (zoals bij voorbeeld T.S. Eliot dat wél deed voor de Engelse letterkunde). Metodologisch en kritisch vaart hij een veilige, door anderen uitgestippelde koers. Dé verdienste van Knuvelder, die wellicht meer met essayistische vermetelheid dan met de bedachtzaamheid van een wetenschappelijk vorser te maken zal hebben, bestaat erin dat hij tegen beter weten in de uitdaging van het Handboek op zich nam. Het komt me voor dat hij daartoe de nodige durf had aangekweekt door zo enthousiast en vrijmoedig deel te nemen aan het openbare literaire leven tot kort voor de Tweede Wereldoorlog.

De wereldoorlog legde een en ander stil, hij dreef de geleerden in hun studeerkamer. Een paar klassieke werken van de hedendaagse literatuurstudie werden in de belokenheid van de oorlogstijd geschreven: Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter van E.R. Curtius, Mimesis van E. Auerbach, Das sprachliche

[p. 435]

Kunstwerk van W. Kayser, Theory of Literature van R. Wellek/A. Warren. Zo verging het ook Knuvelders Handboek. In 1940 begon het Nieuw Handboek der Nederlandse Letterkundige Geschiedenis van J.L. Walch te verschijnen, maar het werd ongunstig in de kritiek ontvangen. Vanwege de uitgeverij Malmberg kwam het verzoek een ‘echt nieuw’ handboek te vervaardigen. Terwijl de tijd toch ‘in zeker opzicht stilstond’, ging Knuvelder op het voorstel in, temeer daar zijn praktijk als leraar hem a.h.w. uitnodigde of opvorderde tot grootser werk. Tussen 1948 en 1952 verschenen voor het eerst de vier delen van het Handboek aangevuld met een vijfde, aan de hedendaagse letterkunde gewijde deel (1954). Zo is de vijfling er gekomen.

Dr. Knuvelder karakteriseert het wetenschappelijk klimaat, waarin hij zijn literairhistorisch werk begon, als ‘anti-filologisch’. Hij zegt reeds in 1923 in het bezit te zijn gekomen van een literairteoretisch geschrift van de Zwitser Emil Ermatinger. Hij wijdt er in dit boek nog een twaalftal bladzijden aan. Ermatinger was de eerste grote leidsman - later zou Roman Ingarden die rol overnemen (eigenlijk tot op vandaag). In het anti-filologische denkklimaat van de jaren 1930 leerde Knuvelder de werken stellen boven de auteurs. De meest voor de hand liggende beschouwingswijze van artistieke voorwerpen is de zuiver-estetische: dit standpunt blijft Dr. Knuvelder als een verworvenheid bij. Dit neemt niet weg dat een kontekstuele (kultuurhistorische) beschouwingswijze van literaire teksten verantwoord en gewenst is. Knuvelder had zich vroeg een idee omtrent de relatieve autonomie van kunstwerken eigen gemaakt en hoefde die in de loop der jaren niet grondig te herdenken. Een alternatief van kapitaal belang bleef echter: is de geschiedschrijving van de Nederlandse letterkunde éénmanswerk of teamwork? Knuvelder zelf betoogde in een Roeping-artikel van 1939-'40, dat er behoefte bleef bestaan aan een moderne literatuurgeschiedenis van ruime omvang, die door één enkel geleerde zou worden geschreven. De grote Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, onder redaktie van Prof. F. Baur geschreven door verschillende specialisten, was naar zijn oordeel in een kollektie waardevolle bijdragen uiteengevallen. In het verlengde van het ‘noodlottige’ betoog van 1939-1940 zette hij zich tijdens de oorlogsjaren aan de ‘ellendige’ karwei van het Handboek. Indien het sukses van Knuvelders levenswerk hier als waardemeter mag fungeren, behoeft zijn Handboek geen verdere krans. Druk na druk dijde zijn klein heelal uit, zoals hijzelf zegt. Steeds nieuwe publikaties moest hij verwerken in de tekst en in het apparaat, inzichten van metodologische en teoretische aard trachtte hij in steeds langer wordende voorwoorden en inleidingen te integreren, onderdelen werden verschoven, er ontstond wat op en af rond de rijksgrens, een Vlaming zakte soms in een apart hoofdstuk onder de Moerdijk, een ander werd ‘geintegreerd’ behandeld. Vooral de eigentijdse literatuur, waarover nog te weinig schiftende voorstudies voorhanden zijn, bleef de auteur tot een onverminderde waakzaamheid nopen. Wat een groep van tien deskundigen gedurende vijf jaar met gekoördineerde arbeid hadden tot stand kunnen brengen, beproefde Knuvelder op zijn eentje. Het spreekwoord van de éne gek en de tien wijzen, zo zegt hijzelf.

In de problematiek van de literatuurgeschiedschrijving onderscheidt hij vier gebieden, alle vier van fundamenteel belang: de selektie, de analyse, de evaluatie, de historische ordening. Ook in dit boek rakelt hij de diskussie over deze grondvragen op (vooral de vierde behandelt hij vrij uitvoerig). Door een ervaring van decenniën geleerd, heeft hij een heilzame relativeringszin aangekweekt: ‘Tal van opvattingen doorkruisen elkaar. Wie precies weet hoe een geschiedenis van de letterkunde ten principale en concreet geschreven moet worden, mag het zeggen!’ Ook inzake de ‘vorm of vent’ - geschiedenis neemt hij een genuanceerd standpunt in. De laatste jaren lijkt hij ook heel wat van de jongste ontwikkelingen in de literairwetenschappelijke metodologie te hebben opgestoken. Van hem hoeft men echter geen geprononceerd persoonlijk standpunt te verwachten. Wel assimileert en integreert hij allerlei nieuwe inzichten met bewonderenswaardige soepelheid. Meer uit de noten dan uit de tekst zelf van zijn Handboek blijkt hoezeer hij zich heeft ingespannen om een literatuurgeschiedenis met eigentijdse metoden en middelen uit te werken. Hij plaatste de ‘ellende’ van een geschiedschrijving van onze vaderlandse literatuur te midden van een metodologisch en teoretisch debat, dat heden ten dage op Europees en wereldniveau gevoerd wordt. Dat is niet zijn geringste verdienste.

Marcel Janssens

Onachterhaalbre tijd. Vijftig jaar grasduinen in literatuur door Dr. G. Knuvelder, Uitgeverij Orion, Brugge, 1974, 213 blz.