Ons Erfdeel. Jaargang 18

Gewichtloos schrijven.

In 1969 publiceerde Jacques Hamelink (^o1939) met Ranonkel het meesterwerk van een decade. In dit bijbels-mytische opus ondernam hij de vermetele poging om door de taal de wereld te ordenen in zijn voorbije, huidige en toekomstige geledingen. Hierbij opteerde de auteur voor een door de Ranonkelgod te vestigen nieuw plantaardig bewind, waar ieder mens een vrij, ludisch en kreatief bestaan zou kunnen leiden.

In 1974 laat Jacques Hamelink, in een nieuwe samenballing van zijn ongehoord talent, een nieuwe kanjer verschijnen van 328 blz., meteen - ik weeg het woord voor ik het neerschrijf - een nieuw meesterwerk. Hamelink plagieert zichzelf echter niet. Zijn Afdalingen in de ingewanden tekenen een nieuwe fase in zijn ontwikkeling: na de verdieping, nu de versmalling, de verinnerlijking. In dit nieuwe opus, dat ik metafysisch zou willen noemen, poogt de auteur niet meer de hele wereldgeschiedenis te ordenen, maar versmalt hij doelbewust zijn schrijfbasis tot het ik, waarin hij duizelingwekkend afdaalt.

In een interview, opgenomen in een aan hem gewijd bulkboek (nr. 37), zegt Hamelink daarover:

[p. 431]

‘Mij interesseert het zichtbare niet zo erg, de verhoudingen tussen de mensen ook niet. Dat beschouw ik als de buitenkant. Mijn materiaal is de geest. Ik exploreer die zoals mensen als James Cook de buitenwereld, de geografische ruimte verkend hebben.’ De Afdalingen in de ingewanden beginnen inderdaad met een paar citaten uit Cooks Reizen om de wereld. Hamelink reist in de wereld van de eigen hersenen. Hij werkt aan een Hersenopgang, zoals zijn in 1975 verschenen dichtbundel heet. De afdalingen in de ingewanden zijn terzelfdertijd opstijgingen in de geest, een oefening in gewichtloosheid, een röntgenlicht op de hersenen, de sprong over de afgrond van het niets naar nieuwe zinvolheid. Deze zinvolheid kan slechts ontstaan in de taalkreatie. Wat hij wil uitdrukken is de andere kant van de zandloper; de onvatbare kant ervan wil hij toch vatten in woorden. De parallellie met dat andere grote talent, Claude van de Berge, is opvallend. Over zijn visie zegt Hamelink nog: ‘De werkelijkheid valt nooit te vangen in formules en getallen. Je kunt er enigermate deel aan hebben door je op de manier van de zandkorrel naar het verdwijnpunt van de zandloper te laten glijden. Door de vernauwing van het allersubjektiefste heen bereik je iets wat een beetje op de echte, voor ons praktisch onbereikbare objectiviteit lijkt.’ Daarvoor heb je eigenlijk een metataal nodig, een innerlijke spreekstem die nieuwe woorden, nieuwe strukturen kreëert uit het niets. Hier wil ik opnieuw de woorden van Paul Valéry citeren uit diens L'idée fixe: ‘C'est l'lgnorance Créatrice. C'est la Création par le Vide.’ Niet toevallig begint Willy Roggemans Made of words met dit citaat. In Afdalingen in

Jacques Hamelink.

de ingewanden onderneemt Jacques Hamelink het ongehoorde eksperiment om gewichtloos te schrijven, de woorden hun diepe betekenis terug te schenken, zuiver proza te schrijven, een metataal te kreëren. Een verhaal kon dit niet meer worden, want een verhaal suggereert en weerspiegelt een schijnorde, een verzoening met de uiterlijke realiteit. Hamelinks nieuwste boek bestaat uit 185 puzzelstukjes, zandkorreltjes, die als zovele runentekens verwijzen naar een andere wereld. De taal wordt hier gereduceerd tot haar archetypische onderlaag. Als een nog onzekere profeet leidt Hamelink ons doorheen de schijnorde van de stad Glamorrhee waarvan hij ons de walgelijke objektheid toont (en waarin we onze eigen wereld herkennen), over het gat, de leegte, de amputaties, naar de vrije toegangen, de Rancofieren (Ranko, Ranonkel), de oefeningen in de gewichtloosheid en het andere ik. Zijn bedoeling wordt kort verwoord in een gedicht uit Witvelden. Inskripties (1974):

‘Met als hoofdkussen een steen

droomt het verst,

de ladder reikt van mijn hersens

tot aan de hemel.

de kevers bij het licht van hun

koplamp weten niet wat ze zien.’

Ook in het stuk Ruimten uit de Afdalingen in de ingewanden kunnen we de geestelijke queeste van de ruimtereiziger in drie stadia volgen. Eerst wil de auteur de zintuigelijke schijnorde vernietigen, er een alternatief voor vinden: dat was de Ranonkel-fase. In een tweede fase gaat hij zich koncentreren op zichzelf, dat is de fase van de vernauwing. Ten slotte gebeurt het wellicht: ‘Maar voorbij een vernauwing smelt in alle richtingen een nieuwe ruimte open. Ik heb nu ruimte binnen en buiten me. Die geestdrift, die dronkenschap kan niemand me meer afnemen’. Deze allegorie van de eigen levensloop loopt parallel met de zandloper-symboliek. Een andere allegorie van het kunstenaars-ik heet Vogels. Als een roofvogel wil hij zijn, even onthecht en onverschillig: ‘...dat geestachtig alles langs hun koude kleren laten glijden, ik herken het’. Een krijgshaftige roofvogel zal hij zijn, een dam opwerpend tegen de wereld, niet te vangen en verwant aan hallucinaties. Hamelinks ik- en soms jij-figuren horen tot het type van de homo viator, die een innerlijke thuisreis willen volbrengen. Zo spreekt een ‘bepaald type reiziger’: ‘Door zijn mond spreekt de leegte terwijl hij rust, terwijl hij bewegingloos op weg is naar niets en nergens, terwijl hij zich vergeefs zoekt te vereenzelvigen met de mensenetende verte, die hij in zich draagt’. Dit is een averechtse James Cook, een ontdekkingsreiziger van het landschap van de ziel. Zoals voor ieder absolutist is de leegte hem liever dan de schijnvolte. In deze overvolle tijd, deze uit haar voegen barstende konstellatie, is hij de profeet van de heilzame leegte. Hij wil niets meer weerspiegelen, maar uit het niets een nieuwe wereld maken. Hij beweegt zich in het binnen-

[p. 432]

rijk van de hersenen: ‘De binnenwereld, waaraan je koortsachtig werkt, die je vergroot en uitgraaft. Dat is het rijk van de onbegrensde mogelijkheden. Nu kan het werkelijk autobiografische beginnen, dat wil zeggen de pure kristallografie’.

De 185 stukjes uit de Afdalingen in de ingewanden zijn even zovele charges tegen spiegel-ikken, tegen muren. Vechtend met de taal als wapen, sabelt hij zich een uitweg, met name het stadium van de depersonalisatie: ‘Voorbij de haat en de engtevrees breken urenlange en nooit omwalde velden van strenge opgetogenheid aan’. In het 185e stuk, In afwachting, formuleert Jacques Hamelink zijn grote hoop, het kunnen schrijven over de andere kant van de afgrond, voorbij de vernauwing van de zandloper. Zijn volgend boek zal minder afbraak, meer opbouw bevatten: ‘Maar binnenkort, dat garandeer ik, zal ik het nieuwe bereiken en heel andere, minder door rot vlees vertroebelde dingen berichten dan deze’. Dit wordt dan, levend nog in vlees en bloed, postuum schrijven. Bevestigd aan de aarde door de zwaartekracht, groeit deze auteur naar inderdaad gewichtloos schrijven.

In een tienvoudige statieweg groeit het boek naar die ultieme hoop toe. Deze stapstenen wil ik, ter verduidelijking, in hun groei volgen.

In het eerste, uit 18 stukjes bestaande deel, Visioenen van de stad Glamorrhee, wordt een stad en haar bevolking afgetakeld, die volkomen op uiterlijke glamour is geënt. Per straat beschrijft de auteur een herkenbaar mensentype, te vergelijken met de plateaus in Fellini's Satyricon. Zo lijden de hersenloze mensen van de 35e straat aan lonesco's Rinoceros-syndroom, die van de 492e straat ontwikkelen een hele harnas-business om hun verwekende botten bij elkaar te houden, de hele stad wordt beheerst door ratten, speciaal door de schaamrat... De man op de W.C. geeft in het slotstuk de decisieve beoordeling: ‘Glamorrhee is de grootste zeepbel die de menselijke degeneratie nog kan bevatten’.

Bericht uit een vreemd land, het tweede deel, bestaat uit 29 teksten en ontwikkelt een aantal apokalyptische afbraakteksten. In Geschiedenis van de Gava en de Din-ach volgen we in vijf korte stukjes de vijfvoudige evolutie van de mensheid, die voorlopig uitmondt in de drang naar zelfmoord. Daartegenover wordt een vreemd volk geplaatst, dat ontstaan is uit breinspermatozoa, een hyperintelligent ras. De ikpersoon heeft de indruk dat hij in een wolk woont, maar kan het niet lang waarmaken.

In de hersenfabrieken bestaat uit 8 stukken en bevat een SF-achtige waarschuwing tegen ‘de radicale domesticatie van de utopie’, m.a.w. men dreigt de verwondering te vermoorden door haar in medisch produceerbare banen te leiden. De hyper-efficiënte komputermaatschappij wordt gekraakt door de groteske wijze waarop Hamelink haar oproept. De maatschappij is hier, met Van Ostaijen, een bordeel van Ika Loch.

Dezelfde trend wordt voortgezet in het uit 7 deeltjes bestaande Hunduluns, waar een maatschappij o.a. haar eigen robotten niet meer onder kontrole kan houden. Deze problematiek werd ook behandeld in Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey.

Amputaties bestaat uit 24 stukjes en bevat een aantal ik-allegoriën. De tot taal gestolde folteringen vormen een reeks pijnvelden, die allegorisch de moeilijkheden van de ik-persoon verwoorden bij de reis van hier en nu naar ginds en daarna. We maken mee hoe de ik-persoon ronddwaalt in de katakomben van de wereld; hij weet dat je geen last krijgt als je uit de buurt van de grenzen blijft, maar een duivelsdrang duwt hem in de richting van de periferie, de overgang naar een nieuw, onbekend rijk. Om die overgang te maken, moet het oog naar binnen draaien: de wereld valt dan samen met de hersenen, het enige wat de mens bezit. Dit te kunnen bereiken: ‘Volstrekt zelfgenoeg zijn, etherische rust. Alomtegewoordigheidsgevoelens, het empyreum’. Het ik en niets anders kan die ‘bovenmenselijke intelligente welving in de richting van het objectieve’ zijn.

21 stukjes telt het zesde deel Vrije toegang. Hier wordt de verschuiving duidelijk van de afbraak naar een moeizame opbouw. In dit deel wordt de ontdekkingsreiziger-symboliek uitgewerkt. De homo viator maakt een innerlijke queeste naar een gebied ‘waar men een muziek kent die alleen uit zwijgen bestaat en waarvan het geluk feller is dan de schokkende erotische ontroering’. Hier wordt schrijvend gewerkt aan de ‘hominisatie van een euforie’. Hoe moeilijk deze weg wel is, maakt het stuk Sisyphus duidelijk. Toch voelt de ik-persoon zich afgescheiden van zijn soortgenoten: ‘Zij zijn al verloren voordat ze weten dat de doolhof begonnen is, terwijl jij enkel nooit zult achterhalen of hij eindigt’.

Rancofieren bevat 38 deeltjes maar geen ondertitels. Hier wordt een meta-ras beschreven dat af-

[p. 433]

finiteiten vertoont met de Ranonkelachtigen. Ranko was overigens de ultieme verpopping van de Ranonkelgod. Hun hele leven is één hemelvaart. Ze zijn gewichtloos en één van hun ideeën is: ‘Waaraan je je kunt hechten, dat valt te gebruiken als wenteltrap naar de voltooiing, naar de verstuiving. Ga verder, laat die strohalm los. Leun er niet op’. Rancofieren balanceren op de ‘toonladders van het oneindige’. Het zijn snelgroeiende, naar het paradijs verlangende wezens, doelgerichte geesten op weg naar de bladstilte. Voorbij zichzelf omhelzen ze het ledige, ze zijn muziek. De stijl is hier niet langer grotesk. Dit meta-ras wordt in bijbels-mytische bewoordingen bewierookt. Nochtans zijn de Rancofieren nog maar de basis van de hemelse piramide...

Ik wil snel heenglijden over de volgende twee delen, omdat ze struktureel slecht ingepast zitten. De 19 delen van Oefening in de gewichtloosheid en de 6 van Onbewaakte ogenblikken geven niet wat hun titels beloven. Hier zet de auteur de klok terug. In een aantal groteske afbraken wordt de innerlijke thuisreis onderbroken. Deze delen hadden vroeger gestoken moeten worden in dit levensspel. Het slotdeel Het andere ik (15 stukjes) zet de queeste verder tot het ultieme punt waarop de auteurreiziger door de taal kan geraken. Deze reiziger reist niet doorheen levende wezens, voorwerpen en bergen, hij bereist ‘conglomeraten van deliria’, waardoor hij in staat is de peilloze diepten te zien van een schijnbaar plat vlak. Woedend op het bestaande, omhelst hij mystiek de leegte. Hij betreedt het onbegrensde rjik van de binnenwereld, doorbreekt de muren, is zichzelf genoeg. Nergens is nog vrede, tenzij in hemzelf. Binnenkort zal hij over het objektieve eeuwige rijk berichten. Laat je hersenen waaien.

Hugo Bousset

Jacques Hamelink, Afdalingen in de ingewanden, De Bezige Bij, Amsterdam, 1974, 328 blz., f 22,50.