Ons Erfdeel. Jaargang 18

Kontroversen in de literatuurwetenschap.

Niets is ooit eenvoudig geweest in de literatuurwetenschap, zegt Oversteegen ergens (Raam 104) en als we recente publikaties op het vakgebied bekijken, lijkt het er niet op dat het ooit eenvoudiger wordt. Integendeel, de problemen lijken als maar groter te worden. Nauwelijks is men het erover eens dat we gegronde uitspraken kunnen en moeten doen of daar vertelt een teoretikus dat onze uitspraken niet wetenschappelijk genoeg zijn. Net is er overeenstemming over het objekt (het literaire werk) of men wijst erop dat ook de lezer en zijn rekaties op de tekst een belangrijke plaats in moeten nemen. Aarzelend formuleert men het specifieke van een literair werk of daar wijst men op de volstrekte ontoereikendheid van onze ontologische uitspraak. Het lijkt een enorme hutspot in de literatuurwetenschap. En als men de vakliteratuur leest lijkt het allerminst het doel de brij uit elkaar te plukken.

De titel van het onlangs verschenen boekje met lezingen, gehouden aan de school voor taal- en letterkunde in Den Haag, is dan ook perfekt gekozen: Controversen. Ik zal me met de drie lezingen over de literatuurwetenschap bezighouden.

Mooij, Van Rees/Verdaasdonk en Guépin sluiten in geen enkel opzicht bij elkaar aan. Mooij onderscheidt o.m. graden van autonomie, Van Rees en Verdaasdonk verwijten de traditionele literatuurwetenschap het gemis aan wetenschappelijk fundament en Guépin vraagt zich af wat een literaire tekst doet met de verwachtingspatronen van de lezer. Als men de lezingen doorleest, krijgt men al snel het gevoel dat men wel binnen het zelfde vakgebied werkt, maar van elkaars werkzaamheden en teoretische principes niet de minste notitie neemt. Van Rees en Verdaasdonk wijzen dit verschijnsel aan (onder verwijzing naar Kuhns paradigma). Marijke Spies deed het onlangs in de historische neerlandistiek (in De Spektator). Zij konstateert terecht dat de huidige situatie versplintering in de hand werkt. Zelfs al zal men haar wens, het opstellen van een overkoepelende teorie, wat al te rigoreus vinden - verschillende richtingen zullen wel blijven bestaan -, toch is het ijveren voor meer samenwerking momenteel buitengewoon noodzakelijk. Daarbij zullen echter enorme problemen op de voorgrond treden,

[p. 426]

problemen waarbij de meningsverschillen die in de kompilatie van Wellek en Warren genoemd worden, in het niet vallen. Sommigen zullen het verschil tussen ergocentrische en personalistische benadering al omvangrijk genoeg vinden - maar wanneer men de huidige literatuurbeschouwing overziet is die fundamentele tegenstelling één van de vele.

Ik zal hier nu niet alle tegenstellingen en problemen opnoemen, dat zou vele bladzijden vergen. Wel enkele opmerkingen over de basis van elke wetenschap, dus ook de literatuurwetenschap, de wetenschapsleer. In het boekje Controversen besteden Van Rees en Verdaasdonk veel aandacht aan de wetenschapsleer. Deze interesse delen zij met andere literatuurteoretici. Hun opvatting is dat de literatuurwetenschap niet verenigbaar is met elk bestaand metodologisch kader. Daaruit volgt voor hun dat het vak maar eens volledig op de helling moet: ‘Om de literatuurbeschouwing methodologisch adequaat op te zetten is eerst een diepgaande kritische analyse nodig van de aannamen die over literairheid en tekstualiteit worden gemaakt...’ (p. 130). Een vergelijking met andere teoretici is zinvol.

Minder drastisch is A. Kibedi Varga in zijn lezing bij aanvaarding van zijn hoogleraarschap, De wetenschappelijkheid van literatuurwetenschap. Hij ziet de tekorten van bestaande literatuurbeschouwing ook, maar wil vooral een eigen inhoudelijk programma geven door aansluiting bij de retorika. Een eigen gezicht heeft de literatuurbeschouwing naar zijn mening nooit gehad door de enorme invloed van aanvankelijk de geschiedwetenschap en later de linguïstiek. Kibedi Varga waarschuwt terecht voor die kritische stellingname die van de bestaande literatuurbeschouwing helemaal niets meer overlaat. Mijns inziens gaan Van Rees en Verdaasdonk zover. Zij wijzen de rol van de belevende lezer wel niet geheel af, maar willen hem sterk beperken door het kiezen van onderzoekmetodes die principieel niet-verstehend zijn. Ik meen nu dat het gebruik van de verstehende metode onontbeerlijk en gewenst is al zal je dan misschien een veer moeten laten aan de strenge wetenschappelijkheid van je beweringen. Van Rees en Verdaasdonk hebben aanvankelijk wel begrip voor de verstehende metode omdat de aard van het literaire werk die houding zou kunnen eisen - zij torpederen hun tolerantie echter volledig door te zeggen dat de prijs die bij zo'n metode betaald moet worden erg hoog is: ‘verstehende disciplines hebben geen duidelijk hypothesebegrip, geen houdbaar verklaringsbegrip en geen adequaat toetsingsbegrip’ (p. 126). Duidelijk, houdbaar en adekwaat... in het licht van de wetenschapsleer van Popper en Hempel, dient men toe te voegen. Wat voor het Popper/Hempel-model niet duidelijk en houdbaar is, kan voor de literatuurwetenschap wel degelijk een vrij hoge graad van wetenschappelijkheid inhouden.

Het niet toepassen van het Popper/Hempel-model betekent niet per definitie dat de literatuurbeschouwing onwetenschappelijk, puur subjektief of wat dan ook zou zijn. Er zijn andere eisen te stellen waarmee men wetenschappeljikheid kan bereiken. Skreb formuleert er een paar in een recente publikatie: een systematische werkwijze, hiërarchisch opgebouwd waardoor de weg van het onderzoek al grotendeels vast ligt, een precies bepaald onderzoekterrein en het gebruik van eenduidige begrippen. Skreb is ook wat realistischer door twee belangrijke, niet uit te schakelen, subjektieve faktoren aan te wijzen: de onderzoeker en het voorwerp van onderzoek. Dit voorwerp, het literaire werk, is, zo zegt hij o.m., heel wat anders dan een fysische of chemische wetmatigheid (‘Die Wissenschaftlichkeit der Literaturforschung’, in: Zmegac/Skreb, Zur Kritik literaturwissenschaftlicher Methodologie). Hoe ver je het met de drie wensen c.q. eisen van Skreb kunt brengen bewijst Mooij in zijn lezing.

Mooij verdedigt ekspliciet meningsverschillen i.t.t. Van Rees en Verdaasdonk: ‘Het zou... van gebrek aan werkelijkheidszin getuigen wanneer men zou proberen om voor reële open vragen eenduidige oplossingen te forceren...’ (p. 66). Van Rees en Verdaasdonk wekken de indruk dat er met behulp van de wetenschapsleer inderdaad eenduidige oplossingen te geven zijn. Mij lijkt dat in strijd met het karakter van de literatuurwetenschap. Mooij die in zijn betoog o.m. de autonomie aan de orde stelt, kiest opzettelijk voor een pluriforme oplossing, nl. verschillende graden van autonomie. Na een overzicht van de verschillende meningen op dit omstreden gebied, komt hij tot een voorzichtige algemene konklusie die hij toetst aan konkrete voorbeelden. Zonder hulp van Popper en Hempel, maar wel met veel eruditie, inlevingsvermogen en oog voor het specifieke karakter van het literaire werk, zegt Mooij daar belangrijke dingen die ons inzicht in de literatuur vergroten. Of dat met behulp van de wetenschapsleer op dezelfde wijze mo-

[p. 427]

gelijk is, betwijfel ik. Teoretische diskussies over metodologische problemen dreigen nogal eens de voeling met het konkrete literaire werk te verliezen en dat gevaar bezweert Mooij volkomen. Rest me de lezing van Guépin, die haast als een fenomenoloog beschrijft wat voor verwachtingen de tekst bij de lezer opwekt en hoe ze even later weer teniet gedaan, doorkruist worden. Het is een boeiend betoog over spanningopwekkende en -vertragende momenten in een literair kommunikatieproces.

In de literatuurwetenschap zijn globaal genomen drie mogelijke studieobjekten, de auteur, de tekst en de relatie tekst-lezer. Over het laatste terrein kunnen we nog maar weinig zeggen omdat het nooit het onderwerp van intensief onderzoek is geweest. Guépin nu tracht op basis van waarnemingen gekoppeld aan logische gevolgtrekkingen die relatie aan een nadere beschouwing te onderwerpen. Hij probeert heel algemeen gezegd na te gaan waarom de lezer in een literaire tekst blijft lezen en beziet o.m. het al vaker genoemde element spanning. Spanning heeft alles te maken met verwachtingen, vooral met verwachtingen die teniet gedaan worden. Interessant is Guépin wanneer hij laat zien dat er twee soorten verwachtingen zijn: enerzijds die welke de tekst oproept en later de grond inboort, anderzijds verwachtingen die bij de lezer sociaal/kultureel/maatschappelijk bepaald bestaan (‘de aarde is plat’ was eens gewoon, nu doorkruist een literaire wereld waarin de aarde plat is de bestaande verwachtingen). Binnen het kader van de recent door Ton Anbeek bepleite aandacht voor een empirische literatuurwetenschap levert Guépins lezing een aantal gezichtspunten die waard zijn nader uitgewerkt te worden. Met name Guépins analyse van het verloop van een verhaal met een voor de lezer al bekende afloop (bijv. bewerking van een sprookje), zou mijns inziens uitgebreid kunnen worden. De door Guépin genoemde misleiding van de lezer, doorkruising van zijn verwachtingen en intellektuele spanning kunnen bijvoorbeeld nog wel gekomplementeerd worden met ‘psychologische diepgang’ en nieuwsgierigheid.

Een voorbeeld van de eerste toevoeging treft men aan in Emants Een nagelaten bekentenis, een verhaal waarin de afloop direkt in de eerste alinea's verteld wordt. Het gaat daar om de psychologische analyse van Termeer, om de vraag hoe hij tot zijn daad gekomen is.

Nieuwsgierigheid naar de afloop komt in talloze verhalen voor, om een voorbeeld te noemen, Hugo Raes' De Lotgevallen. Men leest verder om te weten te komen wat de ‘helden’ nu weer gaat overkomen. Raes maakt daar gebruik van de menselijke eigenschap die Booth noemt ‘our desire for causal completion’.

Deze losse en volstrekt willekeurige, want spontaan opwellende toevoegingen kunnen waarschijnlijk met meerdere uitgebreid worden. De door Guépin gegeven basis biedt een goede uitbouwmogelijkheid naar een empirische literatuurwetenschap, dat staat in ieder geval vast. Dat deze vorm van literatuurwetenschap niet alleen maar tekst- of metodologisch gericht is, kan ik alleen maar toejuichen. Het is een soort literatuurwetenschap waarin het belevende subjekt gelukkig niet uitgebannen wordt.

Ruud Kraayeveld