Ons Erfdeel. Jaargang 18

Herman Servotte en ‘The Four Quartets’ van T.S. Eliot.

Het ontvangen van Herman Servotte's boek, The Four Quartets (van T.S. Eliot - vertaald, ingeleid en gekommentarieerd) deed me onmiddellijk terugdenken aan de oorlogsjaren, toen deze gedichten in een uniforme reeks verschenen, het ene na het andere, elk in de vorm van een uiterst dun boekje, elk keurig gedrukt, maar vooral de laatste twee (The Dry Salvages en Little Gidding) op een soort papier dat meer op hout leek. (In die jaren was Hitler bezig zich van heel Europa meester te maken en alles wat wij ons in Engeland konden permitteren moest heel sober zijn - zelfs de uitgaven van onze grootste levende dichter.)

Voor mij, in die dagen stelden deze bescheiden uitgaven (ze kostten toen maar één shilling - de helft van de prijs van een gebakje tegenwoordig) meer dan boeken, meer dan gedichten, voor. Ze werden mijn kameraden en over een periode van meer dan drie jaar hebben ze overal met mij meegereisd; over de grond, over zee, door de lucht, meestal in de grote platte zakken van mijn vliegeniersuniform opgeborgen. Ze reisden van Engeland naar Birma, via Nigeria, Tsjad, de Soedan, Egypte, Arabia, wat tans Pakistan is, India en Ceylon - en twee jaar later maakten ze veilig de reis per boot terug, naar Liverpool.

Die boekjes, niet alleen het lezen ervan maar ook de aanwezigheid ervan, droegen veel bij aan mijn geestelijke redding als militair, in een bij uitstek antikultureel, anti-kunstzinnig, antipoëtisch milieu terechtgekomen - een milieu waarin het dagelijks leven van aktie, beweging, vliegen, vechten de tegenpool voorstelde van de wereld van Eliot en zijn Four Quartets - een wereld van stilte, bespiegeling, filosofie en van zoeken naar de betekenis en waarde van het leven, het heelal.

Mijn tweede reaktie was: heb ik die uitgaven nog steeds? Gelukkig wel, en op het schutblad van Burnt Norton (feb. '41) vond ik, in een handschrift dat ik nauwelijks als het mijne kon herkennen, de volgende regels uit dat gedicht gepend:

Descend lower, descend only
Into the world of perpetual solitude,
World not world, but that which is not world,
Internal darkness, deprivation
And destitution of all property,
Desiccation of the world of sense,
Evacuation of the world of fancy,
Inoperancy of the world of spirit;

waarna ik later had ingevuld: ‘en zo is het leven in de R.A.F.’. Het lijkt mij, dat dit citaat en kommentaar voldoende zeggen over de betekenis van Eliot's schepping voor mij in die oorlogsjaren.

Mocht de lezer zich afvragen: waartoe deze autobiografische benadering van Servotte's boek? Dan kan ik antwoorden door de allereerste en allerlaatste zinnen uit dat boek te citeren. De allerlaatste luidt: ‘Zijn woorden weerklinken, in onze geest’ - wat door mijn hierboven beschreven ervaring van deze gedichten wordt gestaafd. De allereerste zin luidt: ‘In de Britse literatuur van deze eeuw is er geen enkel werk dat mij zo diep aanspreekt en blijvend boeit als... de... Four Quartets’. Dus

[p. 419]

ook Servotte is uitgegaan van een persoonlijk ervaren en entoesiasme, van een (om Eliot te citeren) ‘betekenisvolle emotie’.

Maar waarom speciaal deze verzen van Eliot als kompagnon en troost kiezen? Trouwens de dichters, die mij als student het meest aantrokken, waren toch zijn jongere volgelingen, Auden, Spender, Day Lewis en Mac-Neice. Het antwoord kan men alweer bij Servotte vinden, waar hij, in zijn eerste zin over de vertaling, schrijft, dat de lezer ervan haar later terzijde moet laten ‘om zich over te leveren aan de incantatie (mijn kursivering) van Eliot's Engels’. En inderdaad heeft de betovering die van deze verzen uitgaat als inkantaties, die een weerklank van het kerkelijke ritueel inhouden, een grote rol gespeeld als een bron van solaas maar ook van innerlijke sterkte en volharding, als een reddingsboei. Wat toch vreemd is, als men weet, dat ik niet gelovig ben.

Ik bied geen ekskuses aan voor dit neerpennen van persoonlijke reakties, want hier gáát het in de literatuur om, en niet, in de eerste plaats, om akademische eksegese, analyse, historisch onderzoek en waardebeoordeling. Bovendien, zoals Servotte in het essay, waarmee hij zijn boek sluit, schrijft, houden deze gedichten ‘een hoffelijke uitnodiging’ in ‘om een ervaring te delen’. Ik ben in die oorlogsjaren op die uitnodiging ingegaan met het rezultaat dat de Four Quartets een deel van mijn wezen zijn geworden. En dit is zoals het moet zijn.

Professor Servotte heeft zijn boek opgebouwd uit een korte inleiding over Eliot en zijn Four Quartets, gevolgd door een schets van de dichter en zijn overtuigingen in 1934, beginpunt van de reeks, want Burnt Norton is al in 1935 verschenen. Daarna komt een noot over de vertaling; daarna de vertaling zelf, met de Engelse versie ernaast en met vele voetnoten; en tenslotte een essay over de gedichten onder de titel ‘Een houding in de tijd’ en een kleine, sterk selektieve bibliografie.

Hier heb ik slechts ruimte om op enkele punten m.b.t. de vertaling in te gaan. Over de Inleiding kan ik alleen zeggen, dat ik het jammer vind, dat de gedichten terstond als ‘in hoge mate autobiografisch’ zijn gekarakteriseerd, want de strenge objektivering van de persoonlijke ervaring heeft Eliot steeds als leidraad gediend. Servotte schrijft immers hierover. Voor de rest vind ik, dat te weinig aandacht aan de maatschappelijke en vermanende betekenis van deze gedichten is geschonken, als een verwerping van onze sterk materialistische samenleving: een samenleving die juist nu en juist door haar materialisme in grote moeilijkheden raakt. Wat Eliot voorzag.

De vertaling, schrijft Servotte zeer bescheiden, is ‘slechts bedoeld als hulp om het origineel te begrijpen’. In dat geval moet zo'n vertaling in zijn interpretaties juist zijn. Dit is helaas niet overal het geval en vooral niet in het begin, in Burnt Norton en East Coker. In The Dry Salvages en Little Gidding komen minder foutieve interpretaties voor. Die in Little Gidding, waar de belangrijke paradox: ‘Never and always’ met ‘Nu en altijd’ vertaald wordt, kan, naar ik geloof, aan een schrijffout worden toegeschreven. In de voetnoot heeft Servotte het trouwens over ‘nooit’ en niet over ‘nu’.

Oorzaak van de meeste dwalingen in de interpretatie van Eliot's tekst is: het duidelijke voor ónduidelijk zien en te ver gaan bij het zoeken naar een oplossing voor een probleem dat niet bestaat. Dit leidt telkens weer tot hineininterpretieren.

Aldus, in Burnt Norton bevinden wij ons in een rozentuin en komen wij bij een rond vijvertje, dat door een klein haagje van buks (‘box’) is omringd. Maar Servotte vertaalt Eliot's uitdrukking ‘box circle’ met loges en verplaatst de lezer daarmee naar een theater. In een voetnoot lezen wij: ‘...Dit verklaart de “onwerkelijklijkende” adjektieven... en eveneens het woord “box-circle”/loge dat verwijst naar de wereld van het toneel’. Dit is helemaal niet het geval. Bovendien kent het Engels de uitdrukking ‘box-circle’ niet i.v.m. het teater. Wel ‘box’ en wel ‘circle’ maar niet ‘box-circle’. De buks en de buksboom komen echter ook in de Lage Landen veelvuldig voor, als omheiningen in tuinen. Het streepje tussen ‘box’ en ‘circle’ in de voetnoot is ook niet van Eliot maar toegevoegd door Servotte.

Wij vinden dezelfde neiging tot hineininterpretieren op blz. 49, waar de vertaler meer in ‘the figured leaf’ wil zien, dan er is. In een voetnoot schrijft hij: ‘“The figured leaf” is niet direkt te begrijpen’, maar voor de Engelse lezer is het wèl zo: een blad waarop men het patroon van de nerven ziet. Voor de Belg René Magritte ook: die schilderde immers hele bomen vaak in die vorm: een generfd blad. Servotte heeft het over een stuk papier (‘leaf’) en zoekt ook naar een verband met Tennyson (In Memoriam, stanza XLII, en niet XLIII, zoals in de noot staat). Hier zijn Tennyson's regels niet goed begrepen. Deze schreef

[p. 420]

niet dat ‘de geschiedenis der mensheid op een enkel blad wordt samengebald’ (de interpretatie van Servotte) maar over ‘many a figured leaf’ - zo vele trouwens, als er gestorven mensen zijn: één blad voor elke ziel, dus niet een enkel blad, maar miljarden.

Op blz. 54 wordt Eliot's regel: ‘Only through time time is conquered’ met ‘Enkel in de tijd wordt de tijd overwonnen’ vertaald, wat Eliot's redenering en paradoks teniet doet. Eliot bedoelt: ‘Enkel door middel van de tijd wordt de tijd overwonnen’, wat uit de voorafgaande regels duidelijk had moeten zijn.

Op blz. 60 wordt het eerste woord ‘still’ in: ‘...the light is still / At the still point of the turning world’ met ‘nog’ vertaald. Dit zou betekenen dat Eliot's Engels niet in orde was en tevens dat hij zich aan een goedkope woordspeling schuldig had gemaakt. De betekenis is: ‘Het licht is bewegingloos’, en niet: ‘het licht is er nog’. In dezelfde stanza heeft Servotte bewust ‘yew’ met ‘hulst’ vertaald, ‘omdat deze boom beter bekend is’. Een ongelukkige verandering, daar ‘yew’ de dood voorstelt: (Eliot: ‘Chill / Fingers of yew be curled / Down on us’), terwijl men het rood en groen van hulst met warmte en het Kerstfeest associeert. En is taxus (yew) in Vlaanderen werkelijk zó onbekend?

Op blz. 62 wil Eliot, die nu met de begrippen tijd, beweging en vorm bezig is, de aandacht vestigen op de manier waarop beweging in de beeldende kunst wordt gesuggereerd zonder dat het kunstwerk beweegt. Hij schrijft: ‘...as a Chinese jar still / Moves perpetually in its stillness’. Dit wordt vertaald met: ‘...als een Chinese vaas / Die voortdurend ontroert in haar roerloosheid’. In een voetnoot lezen wij: ‘Hoewel zelf onbewogen beweegt het de toeschouwer’. Dit is zeer zeker niet wat Eliot bedoelde. De woordspeling zou voor hem te goedkoop zijn en bovendien heeft hij het hier over beweging en stilblijven en niet over het ‘ontroerende’ van kunstwerken. Hier was Keat's Ode to a Grecian Urn zeer ter plaatse, maar dit gedicht wordt, vreemd genoeg, alleen vermeld i.v.m. een passage, blz. 54, waar het niet zozeer verhelderend werkt.

In de beginregels van The Dry Salvages plaatst Eliot enkele beelden uit zijn jeugd in Amerika naast elkaar en schrijft over ‘the rank ailanthus of the April dooryard’, d.w.z. de schaduwrijke ailanthusboom - de ‘tree of heaven’ - die men graag in tuinen plant, om zijn dikke lover. Van ‘the rank ailanthus’ maakt Servotte echter ‘de ranzige bloesems’. ‘Rank’ betekent hier niet ‘ranzig’ maar ‘weelderig’ en, zoals reeds gezegd, is de ailanthus een boom. Trouwens in deze passage zijn al Eliot's beelden aangenaam, wat ‘ranzig’ nu net niet is.

Eliot's filosofische argumentering wordt alweer op blz. 104 en 106 ondermijnd door ‘addition’ in de regels: ‘There is no end, but addition’ en ‘There is the final addition’ met ‘optelling’ te vertalen, waar de betekenis duidelijk ‘toevoeging’ is. Eliot geeft zelfs een lijst van de dingen, die in de ouderdom aan een menseleven worden toegevoegd.

Hierná zijn zulke vreemde vergissingen zeldzaam. Op andere en op de woordkeuze, waar deze louter een kwestie van literaire smaak of nuance is, wil ik hier niet ingaan. Trouwens, na het boek van Servotte te hebben bestudeerd, heb ik zoveel respekt voor zijn toewijding en entoesiasme, en ook voor de bescheidenheid waarmee hij te werk is gegaan - de afwezigheid van alle professorale bombast (Eliot: ‘The only wisdom we can hope to acquire / Is the wisdom of humility’) - dat ik deze notities liever niet als kritiek beschouwd wil zien. Ik zie ze liever als een bescheiden bijdrage tot een volgende editie van een werk, dat zeer welkom is, en dat op een zeer nuttige wijze een band legt tussen de kultuur van mijn land en die van Vlaanderen.

James Brockway, Den Haag

T.S. Eliot. The Four Quartets, vertaald, ingeleid en gekommentarieerd door Herman Servotte, Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen/Amsterdam, 1974, 295 BF.