Ons Erfdeel. Jaargang 18

Waagsprong in de leegte van het bestaan: de poëzie van J.H. van Dijk.

Al in 1959 verscheen voor het eerst poëzie van J.H. van Dijk. Hij debuteerde toen in het Maatstaf-nummer dat aan de eksperimentele poëzie en haar nawerking gewijd was. Na schaarse tijdschriftpublikaties kwam in 1966 Het recht van buit uit, een kleine bundel die nauwelijks de aandacht trok. In het najaar van 1974 verscheen zijn tweede bundel, Broedwieg, die vrijwel geheel door de kritiek genegeerd werd. Dit doodzwijgen door de kritiek maakt Van Dijk tot een afwezige in wat ‘officieel’ als de Nederlandse poëzie geldt.

Dat hij niet in Nederland woont, hoeft daarbij natuurlijk geen rol te spelen. Hij is in 1930 op Borneo geboren. Hij bracht zijn schooljaren wel in Nederland door, maar woonde vervolgens op Nieuw-Guinea, in Paramaribo en momenteel in Jakarta. De tropische natuur die hij een groot deel van zijn leven om zich heen heeft gezien, vooral het alles overheersende oerwoud van Nieuw-Guinea, werd een belangrijke inspiratiebron voor zijn vroegste gedichten.

Een outsider is hij omdat wat hij schrijft buiten de geijkte genres van de tegenwoordige Nederlandse poëzie valt. Van Dijk schrijft een symbolistische poëzie, waarin de mens een plaats krijgt in een veld van agressieve krachten, die het bestaan van natuur en kosmos zodanig beheersen dat ontsnapping niet mogelijk is. Door het symbolistische karakter van zijn werk maken Van Dijks verzen voor de oppervlakkige lezer een gesloten indruk Zijn symbolen laten zich wel thuisbrengen naar hun herkomst, maar ze zijn niet altijd volledig te verklaren, iets wat overigens inherent is aan alle symbolistische poezie. Dat achterin de bundel wat aantekeningen staan die eerder ironische mystifikaties behelzen dan op-

[p. 265]

helderingen, past in dit patroon. Zulke poëzie vergt een andere benadering dan de eenvoudige, parlante notities over het herkenbare dagelijkse leven, die in de poëzie van de jaren '60 populair zijn geworden.

Ook in zijn taalgebruik valt Van Dijk buiten het gebruikelijke. Hij past opvallende retorische middelen toe zoals inversies en sterke klankwerkingen en in dat opzicht springt een verwantschap met de poëzie van de Vijftigers, vooral met die van Lucebert, heel duidelijk in het oog. Maar tegenover de uitbundigheid van een Lucebert staat Van Dijks strakke ritmiek bij de opbouw van zijn verzen. Van Dijk zet de taal met o.a. verschuivingen in woordbetekenis naar zijn hand, zodat het grillige krachtenveld dat door zijn symbolen wordt opgewekt, werkzaam wordt binnen de grenzen van het gedicht. Zo worden onovergankelijke werkwoorden bij hem soms overgankelijk (bijv. ‘wortelen’ en ‘ontpoppen’). Een behoefte aan konkretisering van de taal is daarbij onvermijdelijk en ook dit is een verbinding met de vijftiger poëzie. Formuleringen als ‘eetbare taal’ en taal die openbreekt, zijn hier voorbeelden van.

Een van de opvallende symbolen in Van Dijks poëzie is de spin en de daarmee verbonden begrippen ‘web’ en ‘rag’. Het is een agressief geladen symbool dat zich niet in verstandelijke interpretatie laat oplossen, maar dat wel duidelijk met het seksuele verbonden is Seksualiteit is voor Van Dijk de grote kracht in natuur en kosmos en symboliseert in haar beide verschijningsvormen, het mannelijke, fallische, en het vrouwelijke, vaginale, het dialektische principe dat een voortdurende werking van tegenstellingen gaande houdt. Elke tegenstelling roept geweld op en hoe groter het veld is waarin de tegengestelde krachten werken, hoe groter ook de agressie. En hoe rampzaliger de uitwerking ervan. Het is geen wonder, dat het wereldbeeld in Van Dijks gedichten getekend is door leegte en verwoesting: ‘uit zee groeien geen regens meer’; de maan is dood, ‘en as is rondom en de ijzeren hitte / en stilte’. Dit laatste citaat is uit één van de vijf gedichten die de cyklische gang van morgen tot nanacht in beelden vastleggen en het gedicht ‘Dag’ illustreert welke rol seksuele symbolen hier spelen:

Een schuimrand rolt de morgen
en bukkende bergen spits in de tast
neigen de maan naar het schaamhaar

top over top rijst de tong uit het rag
welke weg kiest de taal dan het tappelings
en kuis opdrijven uit het brandend
en zwetend engelenhaar der verbeelding

daarom zeg vrouw en snel ontvouwen
roede en rod het denkend voorhoofd
in de tuin kloppen de aderen
een oog zwelt als een aster

Ook voor de wijze waarop Van Dijk de taal naar zijn hand zet en de konkretisering van de taal is dit vers illustratief, terwijl de sterke klankeffekten er duidelijk hoorbaar in zijn.

De poëzie van Van Dijk ontleent haar autenticiteit vooral aan de verbinding tussen de symbolen voor het seksueel bepaalde krachtenveld in de kosmos en symbolen uti de technische sfeer. Die verbinding vindt plaats op het niveau van de mythe, maar de visie van Van Dijk op de oude mythen is nieuw en schokkend. Twee gedichten vormen in dit opzicht een merkwaardig paar. In ‘451 LUG 2301’ rijst onder de naam van de oude Keltische oorlogsgod een reusachtige raket als een fallus omhoog. Het gedicht is deels een kollage van flarden taal uit een ruimtevaartcentrum en het is in de bundel de eerste uiting van de wonderlijke science-fictionmythologie die in Van Dijks gedichten vorm krijgt. Tegenhanger is het gedicht ‘Circe’. De tovenares is hier een vrouwelijk symbool tegenover de fallische agressiviteit van de oorlogsgod, lieflijk én dreigend:

Behoedzaam ontvouwt zich haar lieflijke diepte
op het bed waakse padden gaan schuil
enkel een wesp snel nog sluit het vertrouwde

op haar randen wankelt de meest hartstochtelijke
van allen als een spin op een harige bloem
maar het slikkend geheim tussen de haren ten spijt
worden haar gangen toch wondelijker
en smaller

dan tussen haar weke schelpen schreeuwt
de dorre droom van de bezongene

In het gedicht ‘Leda’ wordt via de bekende voorvallen uit de Griekse mythologie de geboorte van een nieuwe Helena gesuggereerd, maar het is geen schoonheid die we volgens de traditie mogen verwachten; de trotse vrucht die de zwaan verwekt bij een Leda van buizen en grotten, is een sinister drijfsel van beton en ijzer.

Helena werd oorzaak van de ondergang van een stad. Ook dit werkt door en dan is het vanzelf-

[p. 266]

sprekend dat het uiterste wat de menselijke techniek aan verwoestingskracht heeft opgeleverd, de kernbom, zich hier laat gelden.

De hier besproken gedichten staan in de eerste afdeling van Broedwieg, die naar een van de gedichten eruit ‘Eskalatie’ heet. In dit titelgedicht plaatst Van Dijk in haast ironische bewoordingen de ‘ouden’, bij wie ‘onstuimige branden verwarmden het hart’, tegenover de ‘jongen’ die anders piepen, die de grote werpers zijn van het ‘rustige ei’ waaruit ‘een fel heet onzinnig snel / spuitend klimmende flits’ ontspruit. En wij:

koesteren as en verassing
in de keuze
troje hiroshima troje?

De mens die het geweld koestert, lokt zo de eskalatie uit van het natuurlijk-seksuele naar het technologisch-seksuele, belichaamd in de nieuwe Lug. Daarbij is de mens bedrijver én slachtoffer, een paradoks die heel zijn bestaan beheerst. Dat Van Dijk de beelden van geweld steeds naar het mytische vlak transponeert, geeft ze een algemene geldigheid waartegen de nietigheid van de mens sterker uitkomt. In de beelden die ik citeerde uit het gedicht ‘Eskalatie’ werd de eksplosie een ejakulatie. Dat werkt door in ‘Eniwetok’ (de naam van een eiland dat voor atoomproeven werd gebruikt), waarin de verwoestende kracht van de eksplosie leidt tot de verwekking van de nieuwe Helena:

dan snel uit kokers en schalen

rijst de ontsmette

bloeiende wrong
van een verjongde helena

Het aandeel van de mens in dit geweld lijkt ondergeschikt. Paren van botsende tegenstellingen die tot in de kosmos doorwerken, zetten een cyclus in beweging,



die een schaalvergroting is van de cyklus van geboorte naar dood naar geboorte. De mens neemt eraan deel, hij lijkt niet anders te kunnen tot in de huidige aktualiteit. Het slotgedicht van de eerste afdeling van de bundel heet ‘Mekong’. Het gedicht zelf is opnieuw een evokatie van de bom; de titel verwijst naar de Vietnamese oorlog. Maar de mens tracht zich wel te bevrijden. Daaraan zijn de tweede en de derde afdeling van Broedwieg gewijd. Dat Van Dijk steeds weer zijn symbolen in een mythisch verband plaatst, geeft een epische inslag aan zijn werk. Deze komt in de gedichten van die tweede en derde afdeling sterker naar voren. De tweede afdeling bestaat uit een reeks van vijf gedichten onder de titel ‘Shangri-La’. Ze sluiten bij de voorgaande gedichten aan doordat het hier weer om het verwoestende geweld van de kerneksplosie gaat. Nu is er een getuige, die Troje, Carthago en Hiroshima tegelijkertijd ziet branden en die zich af wil wenden. Hij zoekt de bergen op om daarachter het verloren paradijs van Shangri-La te vinden, maar hij keert terug naar de zee, waar het leven toch nog mogelijk lijkt, waar een wering lijkt te zijn tegen de keten van alles verwoestende deelbaarheid. De zee is een beeld van rust, van in zichzelf besloten vrouwelijkheid, wat Van Dijk al eerder in het gedicht ‘Pacific’ had duidelijk gemaakt. Hier, in het slotgedicht van ‘Shangri-La’ formuleert hij het zo:

uit een oog uit een gat schuimt zwakker
in rijpe ruisende schelpen gezet
de zee in de zee
alles is pijnloos in dit rustige glijden
...
kuis is de zee nu
haar staarten verborgen in golven
zingen niet meer
eenzaam gorgelen de grotten
in de geopende vuist van de leegte
achter mij tegen de rotsen
koesteren schubben
de eileider van het einde

Voorin in zijn eerste bundel, Het recht van buit, zette Van Dijk als motto een citaat uit een gedicht van Empson: ‘The waste remains, the waste remains and kills’. De aarde is aan het slot van ‘Shangri-La’ opnieuw woest en leeg maar er wordt een eileider gekoesterd en het ei is in deze poëzie steeds het beeld voor de bom. Een nieuwe scheppingsmyte dient zich aan, waarin een nieuwe eksplosie de cyklus van geboorte via geweld naar dood toe in beweging zal houden. Ontsnapping naar een aards paradijs is niet mogelijk, terugkeer naar het leven (uitgebeeld in het archetypische sym-

[p. 267]

bool van de zee) betekent terugkeer naar de dodelijke leegte, die ook de leegte van Circe's diepte is. Juist daarom is de leegte onmisbaar in het bestaan.

In deze derde afdeling van de bundel waagt de mens de konfrontatie met deze leegte. Van Dijk gaf deze konfrontatie symbolisch vorm als ruimtevaart, een sprong in de kosmische ruimte. Daardoor werd hij een van de zeer weinige Nederlandse dichters bij wie ruimtevaart (en andere motieven in de sciencefictionsfeer) niet een incidenteel, maar een wezenlijk bestanddeel werd in het werk. Sommige regels uit deze gedichten hebben meer suggestieve kracht dan vele SF-romans bij elkaar.

In de kosmische ruimte waarin de ruimtevaarders in Van Dijks gedichten hun sprong wagen, heersen ook de organische wetten van de tegenstelling tussen het mannelijke en het vrouwelijke principe en ook hier komt uit de botsing van die tegenstellingen het geweld voort De leegte van de ruimte is het Niets dat de menselijke eksistentie beheerst. In dit opzicht zijn thema's uit de poëzie van Van Dijk verbonden met enkele basis-begrippen uit de eksistentie-filosofie. Dit wordt vooral duidelijk in het gedicht ‘Spin’:

Deze duivelstoejageres in haken en ogen
niet uit niets vernietigt zij het niets
een draad als een hechting
verzilvert de morgen op het eerste gezicht
scherp als gilette maar dra verdikt zich
haar heelal dan efficiënt en ingetogen
verheideggert zij een vroege vlieg nauwgezet
tot een vertrekkende kapsule

Dit gedicht lijkt een sleutel tot dat centrale symbool in deze gedichten; in de spin komen een aantal lijnen samen: zij is de maakster van het vangweb, zij belichaamt een geavanceerde techniek in dienst van de agressiviteit. En in dit gedicht bepaalt haar ver-niet-igingsdrang de eksistentie van de mens die in zijn kapsule de waagsprong in de ruimte doet. Vanuit dit gebruik van het spinsymbool krijgt ook de toepassing ervan inhoud in gedichten als ‘Circe’. De duivelstoejageres uit ‘Spin’ is dezelfde als de mytische tovenares. De diepte (= de leegte) van het vrouwelijke associeert zich via dit symbool met het eksistentiele Niets. De term ‘verheideggert’ is een een duidelijke toespeling op de eksistentie-filosofie, maar een toespeling die tevens een knipoog is als waarschuwing voor diegenen die deze symboliek al te zwaar willen laten wegen. Het is niet de enige plaats in Van Dijks gedichten waar een onverwachte ironie de kop opsteekt (om in de sfeer van zijn symboliek te blijven)

De sprong in de kosmische ruimte heet in een van de gedichten ‘Bad trip’. De mens die het waagt wordt meer dan tevoren getuige van wat de kosmos beheerst, van bijv. de paring tussen zon en aarde. Het is dan ook een onherroepelijke sprong, er is geen terug mogelijk voor wie dit gezien heeft. Ook in de ruimte manifesteert zich de verwoesting: een geblakerd kasko zien de ruimtevaarders langs drijven in ‘Vondst’, want de leegte is dodelijk. En zij worden in de ruimte gekonfronteerd met het absolute.

Dit is een nieuw aspekt van de bundel. Bij het zoeken naar beelden voor dit absolute gebruikt Van Dijk onder meer het beroemde (in de zogenaamde magische wetenschap nogal eens misbruikte) visioen uit het begin van het boek Ezechiël. Hoe belangrijk deze konfrontatie is, laat zich proeven in de kracht van de regels die in ‘Vondst’ volgen op de weergave van Ezechiëls visioen van het rad in het rad:

in hete ringen dreunden toen de kogellagers
gods ons in de vluchtgang tegemoet

Het goddelijke manifesteert zich in de ruimte verder als een oog dat toeziet, dat ‘pantserdoorborend’ heet, dat aanwezig is buiten het onbreekbaar glas van de kapsule. Verbonden met dit oog is het gordijn, aloud symbool van rituele inwijding. Het is een voorhang die, terwijl het oog toeziet, in het gedicht ‘Korona’ zichzelf moet defloreren om het licht de kans te geven uit te waaien. Dit licht is het volgende belangrijke symbool, met oog en gordijn verbonden. Het is een licht dat van binnenuit moet opgaan. Wie deze symbolen in hun juiste waarde kan zien, zal begrijpen dat de sprong in de leegte geen ander doel had dan de konfrontatie van de mens met zichzelf. De ontmoeting met het goddelijke lijkt dan de mens te dwingen zichzelf naar een hoger niveau te transponeren, een niveau van een bewuster bestaan. De uiteindelijke vraag van Van Dijks poëzie is misschien die naar de bereikbaarheid van dit ideaal. In een van de gedichten is het beeld van een ideale wereld getekend in een planeet lone, die volgens een aantekening achterin onbereikbaar is voor de mens van nu. lone is een autarkie, lijkt de belichaming van Sartres ‘être-en-soi’. Zelfs de vorm van het gedicht drukt dit uit in de verbinding van de titel en de tekst zelf en in de afwijkende syntaktische konstruktie:

[p. 268]

Ione's

 

lieflijke kusten maar zonder een zweem van zeeën

 

wolkeloos ook toch staat de branding

 

smetteloos op onder de dageraad

 

die van binnenuit schijnt op te gaan

 

bloesems met geopende scheden

 

tasten binnen hun bereik naar resten

 

spieren worden koesterend vermalen

 

daarna versplintering

 

als tussen de einders het magma omklapt

 

worden bekende konstellaties weer herkend

 

en hunkerend de nacht gekonsumeerd

Op Ione zijn de agressieve tegenstellingen opgelost in een paradoksaal samengaan als van koestering en vermaling. Maar, zegt de dichter in zijn ‘toelichting’, Ione ‘kon pas benaderd worden na de ontwikkeling van de telepathische vluchtgordijnen’. Ione is slechts in de geest te verwerkelijken.

De bundel besluit met een gedicht dat een merkwaardige titel draagt: ‘Bericht uit een werkplaats’. Die werkplaats is een smidse ‘waar denkend de mens / wordt gedacht’. Die mens is ‘de bloedende verrukte galaktische mens’. In een eerder gedicht heette hij ‘de zelfverwekkende doelzoekende / onaantastbare antennemens’. Is hij niet de ruimtemens die het waagstuk aandurft van een konstante konfrontatie met het eksistentiële Niets? De gedichten van Van Dijk moeten voor zichzelf spreken, de dichter geeft geen uitleg omtrent zijn bedoelingen. Daarom blijven na dat laatste ‘Bericht uit een werkplaats’ vragen over: is deze nieuwe mens bijv. werkelijk bevrijd van de agressiviteit die de natuurlijke, technologische en kosmische tegenstellingen verhevigd tot mytische gestalten in een voortdurende onderlinge inwerking oproepen? Het is een bloedende mens. Dit moeten we weer verbinden met het gedicht ‘Inkarnatie’, waarin de ruimtevaarders soms de manifestatie te zien krijgen van wat een Kristus-gestalte lijkt.

soms echter betreden barensweeën in schokgolven
onze baan als een zoon des mensen zijn glanzend
pantser in ontferming doorbreekt en als een supernova
opflitst en terugbloeit in het immanente
kruis

Wie vragen stelt aan deze gedichten zal de antwoorden zelf moeten geven en ook in dit opzicht sluit de poëzie van Van Dijk zich aan bij de traditie van het symbolisme.

In het begin van deze bespreking heb ik gewezen op het uitzonderlijke van deze poëzie gezien tegen de achtergrond van de Nederlandse dichtkunst van dit moment. Er zijn, zagen we, wel bindingen met de eksperimentele poëzie. Er zijn ook wel reminiscenties met het werk van bijv. Hamelink. Er is iets van verwantschap met een bundel als De astronaut (1969) van Hedwig Speliers. Verwantschap is er zeker met de poëzie van de Engelsman D M. Thomas in diens bundel Two Voices (1968). Er is enige invloed van Pound, niet tematisch, maar wel in de toon en de allure van Van Dijks poëzie. Hij ontleende aan de Canto ook enkele motto's bij zijn werk. De poëzie van Van Dijk heeft evenals die van Pound een hoge graad van objektiviteit. Hij geeft niet vanuit een of andere bestaande etiek een oordeel over het geweld dat hem bezighoudt. Als zijn galaktische mens uit de broedwieg geboren is, laat hij de vraag naar diens betrekkelijkheid aan ons over. Hij duidt ons alleen het onvermijdelijke lijden aan, zo onvermijdelijk als het reusachtige web dat onze eksistentie gevangen houdt. Hij geeft er beelden voor. Dit alles gebeurt binnen het gedicht. Taal begrenst de kosmos van Broedwieg, de werkplaats is het gedicht zelf. Daarom heeft deze poëzie zo'n evokatieve kracht, want Van Dijk beschrijft geen werkelijkheid van buiten het gedicht, die voor elke lezer herkenbaar kan zijn. Hij plaatst de mens voor de noodzaak zover de ruimte in te gaan, dat het mogelijk is zichzelf terug te vinden. Hij kiest de ruimte als symbool, omdat de relativiteitswetten die daar werken deze terugkeer tot zichzelf mogelijk maken. Maar die kosmische ruimte is in wezen de ervaringsruimte van het gedicht.

Voor wie zichzelf niet terug kan vinden, lijkt de ruimte dodelijk. Lukt het wel en gaat het gordijn open, dan schijnt het innerlijke licht en bereikt de mens - in de beeldentaal van deze poëzie - de planeet Ione.

Dit is wel etiek, maar een immanente, ontstaan in de broedwieg van deze symbolen.

De poëzie van J.H. van Dijk is biezonder om de wijze waarop hij zijn symbolen heeft gekozen en onderling verbonden en om zijn gebruik van science-fiction-motieven, wat in de Nederlandse poëzie vrij uniek is.

Maar het werkelijk biezondere is de kracht van deze poëzie en de reikwijdte van de visie. Broedwieg is zeker een van de opmerkelijkste bundels die de laatste jaren zijn verschenen.

Jan van der Vegt