Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 262]

Maatschappijkritiek met een snufje ‘Close Reading’ (J.F. Vogelaar).

1. Achter het boek.

Jacq Firmin Vogelaar is om zijn duidelijk ideologische stellingname vaak het voorwerp van kritiek. Als overtuigd socialist binnen een kapitalistisch maatschappijsysteem wordt hij wel vergeleken met een middeleeuwse nar die kritiek op het doen en laten van zijn broodheer mocht uitoefenen zonder dat dit direkt invloed uitoefende op zijn sociale positie. Immers: hoewel Vogelaar zich verzet tegen de wetten van de markt inzake produktie en distributie van boeken is dat, zo merkte een ander (Ton Anbeek) op, ‘blijkbaar geen reden om een (duur) boekwerk niet op diezelfde markt uit te brengen’. (Betrof: Kunst als kritiek.)

Die reden is kennelijk nog steeds niet aanwezig want onlangs werden onder de titel Konfrontaties. Kritieken en kommentaren eerder verschenen opstellen (voornamelijk in De Groene) tot een fors boekwerk gebundeld. Een kapitalistisch boekje is snel gemaakt.

Hoe ziet dat duidelijke gezicht van Vogelaar, waaraan nogal wat mensen een hekel hebben, er nu precies uit? Het is niet zo moeilijk dat vast te stellen nu een groot deel van zijn produktie van de afgelopen jaren gebundeld is: de toon, de principes zijn al snel duidelijk en voor wie niet gezegend is met het vermogen algemene konklusies te trekken uit konkrete analyses, zegt Vogelaar het in een ‘Opmerking vooraf’ nog eens nadrukkelijk (p 7-8): ‘Ik bedrijf politiek in de literatuur... ik lees een literair werk om te zien wat voor beeld het van de maatschappelijke werkelijkheid presenteert... ik probeer te onderzoeken hoe ideologische strukturen en processen tot stand komen. Het gaat er mij dus minder om, een zo volledig mogelijk verslag van een boek uit te brengen ...maar meer om de vraag hoe je een literair werk kunt lezen’.

De weg ligt open voor voorkeur, willekeur en hineininterpretieren, zoals Vogelaars ‘analyse’ van Polets oeuvre in Literair Lustrum 2 het duidelijkst toont: het verband tussen het gebruik van open modelfiguren (o.m. in De sirkelbewoners) en maatschappelijke ontwikkelingen wordt niet aannemelijk gemaakt, is gezocht, riekt naar inlegkunde. Overigens wordt de lezer in dat opstel gekonfronteerd met een teoretische opmerking die in het verlengde ligt van wat Vogelaar zegt in zijn nieuwe boek: ‘Literatuur interesseert me alleen als bewuste aktiviteit die niet omwille van zichzelf alleen bestaat’. Met ‘bewuste’ zal wel ‘politieke’ of ‘maatschappij-kritische’ aktiviteit bedoeld worden, want noch het lezen, noch het maken van literatuur lijkt me een onbewuste aktiviteit te kunnen zijn.

2. Hollands realisme.

Het is eenvoudig Vogelaar als kritikus af te wijzen als je andere opvattingen over literaire kritiek hebt. Daaruit blijkt al grotendeels zijn onhoudbare eenzijdigheid. Je hoeft maar de voor de hand liggende vergelijking te trekken met het oudbakken verschijnsel: de kritikus van kristelijke of katolieke huize, die elke roman (normatief) beoordeelt op de inhoud: stemt de visie, de boodschap, het wereldbeeld overeen met de kristelijke? Ja? Dan is de roman, mits niet al te slecht geschreven, een literaire gebeurtenis van de eerste orde. Nee? Het werk dient op de zwarte lijst geplaatst te worden.

In principe is de vergelijking met de kritikus Vogelaar juist. Hij stelt ook een norm: literatuur moet kritisch zijn tegenover de kapitalistische verworvenheden, er moet een kritisch beeld gegeven worden van de empirische werkelijkheid.

Vanuit die norm gezien komt de Nederlandse literatuur er niet zo best vanaf: ‘De enige problemen die aan de orde komen zijn die tussen mannetjes en wijfjes, of jeugdherinneringen die afgewerkt moeten worden’ (p. 22). Het is de literatuur van de ‘hermeties gesloten binnenkamer’ (p. 22), de ‘verandering van en preokkupatie met het ik’ (p. 36), de ‘strikt persoonlijke uitingsvorm’ (p. 59), de ‘duizend kleinigheden van alledag’ (p. 60), de ‘vage impressies die... de omcirkelende bewegingen van gelieven bevatten, expressies à titre personnel... tesamen een koor dat halfzacht mompelt en mijmert’ (p. 87). Ik geloof dat het zo wel genoeg is. Vogelaar heeft andere ideeën over literatuur, of liever: hij wil een ander soort literatuur en nu er een herwaardering voor de romantiek aan te wijzen is, heeft hij het dubbel moeilijk. Reakties van de makers (of potentiële makers) van die zogenaamde ‘alledaagse’ literatuur blijven dan ook niet uit en één kostelijk voorbeeld wil ik hier citeren. Vogelaar opent met dit citaat het eerste opstel in de rubriek ‘Hollands realisme’ dat overigens even kostelijk eindigt: ‘Achter alle relativisme staat stevig geworteld het geloof in de autonomie van de individuele schrijver. Het is de waarneming

[p. 263]

van de pure konsument. De uitgevers halen opgelucht adem, de kritici betuigen hun dankbaarheid, de tekortgedane lezers komen weer aan hun trekken en de VVD heeft fors gewonnen’ (p. 90).

En nu het openingscitaat (van Sj.K. in De Nieuwe Linie, 29 november 1972): ‘De laatste tijd heb ik naast de kachel doorgebracht met het lezen van de boekjes van... Mary Dorna, Mensje van Keulen en Guus Luyters. Ik werd daarvan zonder uitzondering lekker warm van binnen. Steeds kreeg ik reuze zin ook eens een mooi en stil verhaal te schrijven... Maar lekker warm van binnen is tégen de revolutie, daarvan ben ik wel zeker, en J.F is voor de revolutie’ (p. 86).

Dergelijke reakties zijn niet verwonderlijk over een socialistische, in de praktijk echter weinig demokratische boekbespreker. Ton Anbeek noemde Vogelaar eens ‘een kribbig criticus’ een heel goede typering voor iemand die in de eerste plaats de maatschappij wil veranderen, vervolgens de literatuur (of omgekeerd, dat is niet duidelijk), en ongewild door zijn recensies reklame maakt voor de min of meer verguisde Hollandse binnenkamer-romantiek. En als klap op de vuurpijl moet hij werken in een maatschappij met een ‘kalkulatiesysteem, dat erin slaagt 10% over te houden voor degene die het boek gemaakt heeft, dat 70% moet geven aan degenen die het reproduceren en distribueren, bij een produkt waarvan de materiële produktie 20% van de winkelprijs uitmaakt’. (p 142, ‘De dubbelmoraal van de uitgeverij’). Maar misschien is de SUN wat dat aangaat socialistischer.

3 ‘Sociale strukturen’ in de roman.

Goed, ideologie, maatschappijkritiek, verandering van de werkelijkheid, Vogelaar trekt bij het recenseren van literatuur alle registers open. Alle? Sociale en ekonomische implikaties, het politieke effekt, de draagkracht op de lezer, het is allemaal in zijn recensies aanwezig, waarin de boodschap centraal staat. En ook over de vorm van de boodschap blijkt Vogelaar deskundige opmerkingen te kunnen maken. Het instrumentarium van de Merlynkritici is hem niet vreemd.

Soms doet zich namelijk de situatie voor dat de visie uitgesproken door een of meerdere romanpersonages door Vogelaar onderschreven kan worden, maar de verpakking blijkt in een aantal gevallen zó onder de maat dat de hele handel uit de toverhoed van Merlyn gerold komt: interne samenhangen, technische fouten e.d. Heilig schorum van Harry Platteel is zo'n boek wat zich onttrekt aan de voor Nederland normale ‘privé-problematiek’ ‘Harry Platteel had... een goed boek kunnen schrijven. Verschillende elementen daarvoor waren aanwezig. Een interessant thema: karrièrejacht van elkaar bekonkurrerende direkteuren, bedrijfsleiders, chefs in een groot warenhuis. Een stijl die nuchter genoeg is om het realisties (lees: kritisch, R.K.) karakter van het boek recht te doen... gunstige mogelijkheden om een boeiende én instruktieve roman te schrijven’ (p. 39). De kwalifikatie ‘instruktief’ voor literatuur verwondert me nogal, maar goed, we gaan nog even verder ‘De typen uit het boek zal men waarschijnlijk nooit in deze gedaante tegenkomen, maar wel personen die tot een van de typen behoren. Dit verschil tussen de romantypen en funktionarissen in het bedrijfsleven maakt een vergelijking mogelijk. Daardoor kan het realisme krities (zie je wel?, R.K.) zijn...’ (id.). De romanpersonen zijn geen mensen van vlees en bloed, zoals een ouderwetse literatuurbeschouwing gewoon was op te merken, bedoelende dat de typering psychologisch niet erg ‘diep’ ging, maar juist erg oppervlakkig, zij staan in deze roman als type voor een bepaald soort mensen, dé direkteur, dé chef. Dit vindt Vogelaar een juiste karakterisering in een roman; psychologisch gewroet in een personage levert maar preokkupatie met het ik op die nergens voor nodig is. Een instruktieve roman over de sociale posities binnen deze maatschappij, ja dat is het wel voor hem.

Dat blijkt ook uit zijn kritiek op Heilig schorum: ‘De scherpte van het boek wordt uiteindelijk afgestompt door vooral één technische fout, nl. overdrijving... Hij heeft zich aan de normen van de boekenmarkt aangepast en daarmee zijn boek verpest. ..Elke figuur krijgt een kleffe of miezerige seksualiteit aangemeten ...Het zwaartepunt wordt verlegd van de (hiërarchische) funkties, van hun sociale rol naar privé-gerommel, naar hun huiselijke omstandigheden’ (p. 40).

4. Van ideologie naar struktuur.

Je kunt twisten over het feit of hier een technische fout aan de orde is die door Vogelaar aangewezen wordt of dat hij tenslotte toch weer tot een normatief oordeel komt, verscholen achter de terminologie van de literatuurwetenschap. Wat close reading zit er toch wel in.

Datzelfde gebeurt in ‘Raes was erbij en keek ernaar’ (over Het

[p. 264]

smarán). Het verschil met het vorige voorbeeld is de vrijwel onmiddellijke afwijzing van Raes. De recensie opent niet oninteressant: ‘Oog in oog met de apokalyptiese visioenen van de Club van Rome en het stratego van Herman Kahn ziet menig literator zijn assortiment motieven en problemen verworden tot hobbydoos. Hij kan van de nood, d.w.z. de ervaring dat de kloof tussen traditionele literaire middelen en het geheel van immense sociale problemen steeds groter lijkt te worden, een deugd maken door zijn literatuur tot een strikt persoonlijke uitingsvorm te verklaren, zoals door allerlei neoromantiese kliekjes gebeurt, of hij kan een poging wagen om tegen de reele, historiese feiten... op te bieden. In de regel krijgen we dan te maken met een wildgeworden mythomaan’ (p. 59). Raes geeft in deze roman een wereldvisie, nl. op het geschiedverloop, dat schoksgewijs verdergaat. Toch wijst Vogelaar deze roman af. En wel om twee redenen. In de eerste plaats staan er te veel passages in die zich bezighouden met de persoon van de fiktieve historieschrijver. Raes schijnt geen ‘maat te kennen als het gaat om de duizend kleinigheden van alledag’ heet het op bladzijde 60 en het zal duidelijk zijn dat Vogelaar onverbiddelijk is in zijn oordeel over een roman die ‘voornamelijk beschrijvingen van het dagelijks leven van de schrijver bevatten’ (p. 60).

De argumentatie wordt echter versterkt door de koherentieteorie die we kennen uit de literatuurwetenschap. Die teorie schrijft voor dat een literair werk (onder meer!) een samenhangende eenheid moet zijn. Vogelaar onderkent nu twee soorten zwakheden in Het Smarán: ‘De grote zwakte... is wel dat er nauwelijks enige samenhang in is aangebracht. En dan bedoel ik niet eens de eventuele samenhang tussen geschiedverhalen en de episodes waar de schrijver zelf in beeld is, ook die is zwak. ...Nee, de samenhang die ontbreekt is vooral een gebrek aan visie, een visie die meer zou inhouden dan een vadsig kultuurpessimisme...’ (p 61)

Alweer een snufje close reading met - voor mij - hetzelfde twistpunt als bij Heilig schorem - méér twistpunt als men bedenkt dat het subjektief kultuurpessimisme voor Vogelaar tot hetzelfde repertoire behoort als de verwerpelijke neoromantiek. Er moet hoop blijven op de toekomst, die ongetwijfeld socialistisch wordt, geen pessimisme, zoals ook in de bespreking van Geeraerts Tien brieven rondom liefde en dood tot uiting komt: ‘de rotheid van het moderne leven (en meestal komt hij niet verder dan dit soort subjektieve aanduidingen...) wordt als zo algemeen voorgesteld en zo definitief, dat de onmogelijkheid er nog iets aan te veranderen (!) de vorm aanneemt van masochisties genot’ (36). Logisch oordeel, want juist dat veranderen is voor Vogelaar essentieel.

Al met al bedenkingen tegen de termen uit de literatuurwetenschap, ofschoon een snufje close-reading niet is weg te c jferen. De ideologische achtergronden en principes winnen het. Allicht, want Vogelaar bedrijft politiek in de literatuur.

Ruud Kraayeveld